Jabier Lertxundi recoñeceu a achega de José María Arizmendiarreta ao mundo da educación: “O seu entusiasmo foi a mocidade e o traballo. Para ter máis oportunidades laborais quería unha mocidade forte, que se formase tecnoloxicamente”. Pero, tras inspeccionar o arquivo de Andoni Esparza, Lertxundi atopouse coa traxectoria de Arizmendiarreta ao longo do franquismo.

De condénaa á morte á creación dunha caixa de traballadores

Arizmendiarreta, natural de Markina, mostrouse "nacionalista" na guerra do 36, segundo Lertxundi: “Foi sorprendido mentres traballaba como xornalista na revista dos arredores do PNV, foi encarcerado en Burgos e condenado á morte. Logo quitáronlle a condena, estudou no seminario de Vitoria e foi cura a Mondragón”.

“Eu son un xeneral franquista”, dicía o bispo Lauzirika, que parecía destinar a Arizmendiarreta a Mondragón. Segundo relatou Lertxundi, Arizmendiarreta atoparíase cun pobo cunha dura loita obreira. “Durante a guerra en Mondragón o ambiente estivo enquistado na loita entre abertzales e traballadores, e os curas participaron nesas loitas. A fábrica de Unión Cerrajera, propiedade da Orella, levou a cabo varias accións, en 1934 revolucionaron e fusilaron... Houbo unha historia moi dura na industria do aceiro”.

Chegou ao pobo de Arizmendiarreta e comezou a traballar cos mozos. E máis tarde creou Caixa Laboral Popular: “Diría que ese foi o punto de inflexión de Arizmendiarreta”, afirmou Lertxundi. Explicou que naquela época o réxime franquista cambiou, “de falanxista ao Opus Dei: Os ministerios de Economía, Industria e Exteriores eran do Opus Dei. E nesa negociación, Arizmendiarreta conseguiu pór en marcha Caixa Laboral. Era moi difícil facelo. Só os curas e as igrexas conseguíano, creando caixas que eran propias da igrexa ou que se chamaban ‘caixas rurais’. Pero Caixa Laboral foi dos traballadores e era moi difícil conseguilo”.

“Era franquista. Acabouse. Iso non se pode negar”

Lertxundi cuestionou por que o réxime deu luz verde á experiencia de Mondragón: “Non o podo asegurar, pero poida que haxa unha xogada estratéxica para incorporar a Mondragon e ao persoal da zona, pero controlada. Por que o digo? Unha caixa de aforros ou un banco debe ter un 10% de recursos propios. Os recursos propios de Laboral Kutxa foron o Banco Santander, o Banco Atlántico e o Banco Popular Español. O tres do Opus Dei. Este nacemento económico, o sustento económico, foi controlado polo Goberno de España. Iso está demostrado”.

Lertxundi sinalou o estilo financeiro que estivo na primeira xunta de Laboral Kutxa: Azkarate. “Foi o primeiro da promoción da Universidade de Navarra do Opus Dei, citado na propia revista de devandita universidade. Foi el quen puxo as bases da vía financeira que se seguiría. Posteriormente foi representante da Cooperativa San José (actualmente Eroski), aínda que non era cooperativista da mesma. Elixírono co dedo para ir á Cooperativa San José e abrir o camiño”.

Arizmendiarreta recibiu o Premio do Traballo, que o franquismo concede anualmente ao “mellor traballador”.

Lertxundi mostrou unha fotografía do funeral de Arizmendiarreta que recolle no seu libro: "Xunto ao féretro aparece un bigote, o comandante da Garda Civil, Tejero. Hoxe en día hai unha operación de mercadotecnia, unha limpeza de face, unha iniciativa para santificar... Arizmendiarreta foi franquista. Acabouse. Iso non se pode negar”.

Desenvolvemento de cooperativismos e batalla forense

Lertxundi explica que Arizmendiarreta e Esparza traballaron conxuntamente na creación do citado Aforro Cooperativo e que para entón Esparza xa puxera en marcha o seu modelo cooperativista ao redor da empresa Funcor de Elorrio: “A idea de Esparza foi facer un cooperativismo popular, para que o pobo fose o máis importante, non só en tecnoloxía e economía, senón en cultura, educación... Alí estiveron Oteiza, o cineasta Buñuel, os pintores... Fixeron moitas cousas en Funcor, tamén a favor do deporte, tiveron equipo ciclista...”.

Lertxundi describiu así o cooperativismo xurdido na contorna de Mondragón e o seu desenvolvemento: “Non se baseou na solidariedade territorial, senón na solidariedade sectorial. Primeiro foi a experiencia de Mondragon, daquela as cooperativas asociadas de Laborala e despois MCC. É un modelo multinacional que saca diñeiro explotando as fábricas que hai fóra. Non é un modelo de solidariedade, senón un egoísmo cooperativista: cada un sente un pequeno empresario e explotador doutros traballadores. Os cooperativistas que están aquí están moi ben, para eles é xenial, vai ben o sistema (para este cooperativista). Pero, ese é o modelo de autogestión para estendelo en todo o mundo? Aí está a trampa, porque ese cooperativismo é para ese cooperativista”.

Lertxundi denunciouno así: “Arizmendiarreta e os seus compañeiros frustraron e pecharon a Funcor porque non eran partidarios dese modelo. Despois de denunciar falsamente a Andoni Esparza, acusado de malversación de fondos de Funcor e de falsa denuncia contra Andoni Esparza, Andoni foi detido e sometido a xuízo”. O avogado do Grupo Mondragón que formulou a acusación particular foi José Antonio Ardanza e Lertxundi relatou os seguintes feitos do xuízo: “Ardanza era de Elorrio e el tamén recibiu unha bolsa de Funcor para estudar carreira en Bélxica. No xuízo foi dar a man a Ardanza Esparza e Esparza deulle unha labazada”.

Esparza foi detido e encarcerado “e a partir de aí quedou tocado fisicamente” explicou Lertxundi: “Quedou libre, sen cargo pero agredido para toda a vida. Foise a vivir a Pamplona e alí fixo outros intentos, pero fisicamente non puido. Máis tarde MCC quixo facerse con Esparza, pero el sempre negou esa invitación”.

“O egoísmo e o medo impídennos xerar outro sistema”

A autogestión sempre é un reto para Lertxundi, que realizou unha tese doutoral e varios libros ao redor deste tema. Tamén o último libro que escribiu no confinamento: Nova anormalidad.

“Esta é a miña idea de autogestión: ter moitas propiedades colectivas, por exemplo, do Concello, da Deputación, do Goberno... E xestionalo con autogestión. Pero, por unha banda, que é egoísmo e, por outro, medo, a xente queda sen moverse. E si constrúes algo, sempre xorde a lóxica da propiedade privada, que domina e frustra o proxecto”.

Da situación actual é pesimista: “O problema é que non somos capaces de facer fronte ao sistema, de escapar do sistema. Non somos capaces de crear outros modelos. O egoísmo cooperativista está hoxe en día metido en toda a sociedade e hai moito medo: a autocuidado, a autorepresión... E así é moi difícil crear autogestión. Penso que hoxe en día hai microexperiencias posibles. Pero non será toda unha experiencia autoxestionaria. De feito, con crise e co paso do tempo, nós fomos baixando e retrocedendo, en actitude defensiva. E somos o que somos”.