O venres á mañá chuviosa reunímonos con Maddi Oihenart, no festival Loraldia ao día seguinte de Xiberoa Kantuz Loratuta que lanzamos xunto a Ihitz Iriart, BEÑAT Achiary, Julen Achiary, Mixel Etxekopar e Jordi Cassgner. A Sinsorga acolleunos dulcemente. “Non son un experto en palabras”, díxome antes de empezar, entre risas nerviosas. sente máis cómodo escoitando que falando e, cando está a cantar, prefire estar no monte ou a par dos seus oíntes que sobre o escenario. Non lle resulta fácil cantar ante a xente, pero, a pesar de que nos días previos aos concertos o corpo treme, cre que é algo maior que ela e faille ben ter a voz encima do seu corpo e compartila coa xente: “É necesario traspasar os meus límites”. Sente que a natureza transforma as cancións e que a través do seu voz facer ouvir as voces dos seus antecesores. Cantar tróuxolle o eúscaro a Maddi Oihenart e desde que con 17 anos coñeceu a canción de Xiberoa a través duns amigos, até hoxe tivemos a oportunidade de gozar da súa maxia en diferentes recunchos de Euskal Herria. En 1997 publicou o disco Lurralde zilarra (O país da prata) e en 2015 publicou o seu último traballo, Doi.

Ademais de no Arriaga, no monte Arraiz tamén puidemos escoitar a Oihenart no recital Mina de Palestina, xunto a Juantxo e Miren Zeberio. As seguintes liñas son o resultado das palabras recollidas na conversación mantida nA Sinsorga e as mensaxes intercambiadas nos días posteriores a esta segunda sesión.

De onde sacaches as cancións?

Nacín en Barkoxe, nunha casa de labranza. Despois dos duros traballos do exterior, volvemos a casa cantando no coche. Somos 9 nenos-as e todos sentiamos pracer ao ir cantando no coche. Agora considéroo desde outra perspectiva: como agradecemento, alegría, gratitude polo traballo realizado. As cancións que escoitabamos na radio, nada de cancións vascas. Na miña casa case non se falaba en eúscaro. Avós e avoas si, pero falaban moi pouco.

E as cancións vascas?

Coñecín a algúns amigos de Zuberoa cando tiña 17 anos. Reuniámonos con eles en Atarratz, nunha pensión. Deime conta de que cantaban horas e horas seguidas, todas en eúscaro, e eu non entendía nada. Empecei a cantar con eles e niso acendéronme algo, empecei a aprender euskera aprendendo de cantar: Etxamendi-Larralde, Guk… Eu non me daba conta de nada a aquela hora, pero foi moi importante. O pai e a nai falaban pouco, viviamos nun mundo silencioso. Despois, durante algúns anos saía eu moi pouco, sempre que na agricultura sempre hai traballo. Durante un ano organizouse un campionato de canto e alguén deu os nosos nomes, como broman e ao final participamos cos Batistas Soviets de Altzai, fomos á final e cantamos a canción que me encanta. O amigo recoñeceu esta canción pola súa amamangada. A canción di que un home deixou á muller embarazada de maneira indiferente, só. Parece que foi escrito por unha muller, aínda que non o era. Son moi poucas as vellas cancións escritas polas súas esposas, nas que aparece o seu punto de vista.

Con todo, ouvímosche dicir que non sentes cantante. Por que?

Son do mundo da agricultura. Non son un cantante que actúe profesionalmente. Durante anos tiven un agasallo para facer pequenas cousas no mundo da cultura. Abriume o campo e axudoume a entender mellor as nosas cousas. Eu non pensaba que puidese cantar diante da xente, iso na mocidade non podía nin pensar, era moi posible, era tímido. Tiña medo. En casa tampouco vían ben que eu cantase na rúa, non era costume para as mulleres. Empecei cos meus amigos, logo quedeime só e algúns me pediron que fixese unha canción. En Biharramunea pasaron esta canción na radio, con todo, algúns me pedían que a cantase. Eu era moi pesimista, pero aos poucos un e outro me empuxaron.

Que che dá cantar?

Cando era pequeno pasaba o tempo debuxando e iso borráronmo. Máis tarde chegou a canción a min talvez para superala. Que é o que me trae? Unha cura. Unha xanela ao meu descoñecido. No espazo sitúame o corpo. Para o oínte tamén pode ser así, esperta unhas emocións que logo poden servir para todos. A reflexión, as crenzas, as necesidades do escritor oriéntaas a todos, clarifica os valores necesarios e abre novos camiños. Ao final quédame a vida moi regalada con isto, fixen moi boas relacións.

En outubro de 2018 na sala Foyer do Teatro Arriaga, no concerto que fixeches xunto a Jérémie Garat, tamén cantou cancións dos pastores de Xiberoa. En que consiste esta forma de cantar?

Estas cancións chámanse Basaideak. Son melodías inventadas polos pastores, que parecen chegar pouco até nós, pero que son coñecidas por un cinco ou seis. Ensinounos o pastor Johañe Barcos. Non son moitos os doantes destas cancións, senón que se trata de cinco ou seis persoas en Zuberoa e fóra da zona. Os maiores cóntannos que os pastores adoitaban ir ao monte, de casa á borda, cantando á noitiña, e desde o monte do outro lado, que un pastor lles daba a resposta. Unha enerxía que pasou por dentro era devolta ao medio ambiente. Os pastores uníanse á natureza a través da canción, co que alí se ve ou se conserva: rocas, árbores, paxaros, vento… Era moi importante esa forma de canto. Vivían sós moitos pastores, creo que era unha maneira de andar de pé, de seguir, de ser complementarios, formando parte da natureza dese lugar.

Ti tamén cantas no monte?

Si, sempre canto fóra, vou andando, subo da nosa casa a unha zona alta. O espazo Hor é aberto e aí si que podo lanzar a canción. Supoño que fai referencia a unha cousa da miña mocidade; a nosa casa estaba nun espazo aberto, e a nosa voz dirixíase a esa chaira. Nas selvas tamén me gusta cantar, o vento, aínda que pequeno, e a natureza cambia o canto. Unha vez fomos gravar a Basaide nun monte cun filmador chamado Elsa. Empezamos a gravar, nós sós, o silencio, un pouco de vento, cantar e uns voitres puxéronse a voar ao redor, sabían que algo pasaba. Ao terminar marcháronse outra vez. Ás veces ocorre, creo que todo está relacionado, moito máis do que pensamos.

Cando empezaches a cantar os homes adoitaban cantar sobre todo no espazo público. Como fuches facéndoche esas cancións e esas formas de cantar?

Sempre teño as miñas dúbidas. Na igrexa aprendemos que as mulleres non poden cantar como os homes. Cando era pequeno, tiñamos seroras no noso país e non aceptábanas. Eu sempre quería conseguir unha terceira voz, en casa tamén o fixen sempre coas miñas irmás. Unha vez, por exemplo, eran as festas do pobo, unha pousada con moito ruído e non podíase cantar alí, dixen en ton seco que non sabía que facer, que non se podía cantar nada polo ruído. Algúns se achegaron e dei dúas cancións. Alí había tres ou catro anciáns, apoderáronse de min e dixéronme: “Na nosa mocidade cantábase así”. Aos poucos a miña forma de cantar é así, elixindo algunhas cancións e dándoas dese modo. Ao escoitar as respostas das persoas, gañeime un pouco de confianza. Eu nunca dubidei de que as mulleres cantaban, que sempre cantaron, non nos escenarios, senón nas casas. Collín un traballo na asociación Sü Azia e estiven a entrevistar a vellos cantantes. Moitos recibiron as cancións da súa nai e da súa avoa. Con todo, os discos dos homes son sobre todo os gravados e, por tanto, son os que se fixeron connosco. Agora hai moitas mulleres cantando en Zuberoa con voces moi belas, vese todos os anos nas mascaradas, nas pastorais. Hai grupos de mulleres, como as fillas da Nai. Diante deles había un grupo, Tehenta. Eran moi bos, amigos meus, sempre xuntos e cun auténtico peso de harmonía.

Unha vez contáchesme que un home che dixo que non cantabas ben.

Aínda as hai! Sempre tento aprender, ensaiar constantemente. De mozo non tiven oportunidade de aprender. Unha vez nunha festa da ikastola, un bo ancián cantor díxome que nunca sabía cara a onde me dirixía. Sentía algo que non entendía, algo que quizá non admitía. Ao mesmo tempo doume conta de que hai mozas que aman moito esta forma, porque os sentimentos se moven aí. Cando fixemos o último disco, un crítico escribiu que non sabía “si movíase unha alegría oculta ou unha morbidez”. E iso é o que pasou por dentro, o que lle fala a calquera. Na canción de Zuberoa parece que desafinamos, porque iso afecto a outras emocións e hoxe en día iso está a desaparecer.

Até que punto condiciónanche estes comentarios ou miradas?

Eu sempre quedo indeciso, pero outros cren, ao final iso dáme forza. Por suposto, eu soa nunca faría nada, sempre me gusta o traballo, o camiño,... De mozo, cando estaba a traballar cantaba, por exemplo, nun gasnategi traballaba todos os días entre frío e humidade, todos os días estaba a cantar a lume de biqueira. As cancións de Maite Idirin, Lourdes Iriondo, Estitxu e os seus compañeiros escoitábanse na radio a aquela hora. En 1997, con 41 anos, publicamos o disco Lurralde zilarra con Michel Etxekopar e Mixel Arotze. A continuación, Arbaila, cos irmáns Artze e Kent Karter. Despois gravamos dous ou tres discos máis con Josetxo Goia e despois con Juantxo Zeberio. Un último con Jérémie Garat de Zuberoa. Cada vez chámanme, empúxanme, apóianme…

Volveranse a ver cando a canción se fixo moi coñecida por ser seleccionada para unha campaña de turismo do Goberno Vasco e apareceu na televisión. Como creaches esa canción?

É unha canción curiosa. De súpeto perdín o traballo e fun ver a unha persoa pedindo axuda. Díxome: “Ti só tes que cantar”. Quedei moi mal. Cando ía no coche: esta canción xurdiu de camiño a casa con este poema optimista de Itxaro Borda. Pensei que debía aceptalo, porque todos dicíanmo. A esas horas a canción dábame esperanzas, Itxaro é moi clara para dicir o que quere dicir. E aínda hoxe deberiamos cantar máis cancións deste tipo, sempre. As reivindicacións positivas son importantes, soñar cun mundo mellor para crear visións mutuas.

Ultimamente vímosche tanto en Urmuga como no Getxo Folk cantando un Lili xunto a Olaia Intziarte. En Getxo xuntámosvos Verde Prato e en Urmugan Miren Narbaiza. Como viviches estes concertos?

Creo que esta canción de Laboa tamén debería cantarse polo mundo, para que a xente entenda que temos que coidarnos uns a outros. Sentíame moi coidado cantando entre aquelas mulleres. En Getxo, por exemplo, fixemos un ensaio previo ao concerto, eramos unha vintena de músicos en total e estaba nervioso. As tres mulleres que estabamos no camerino collémonos/collémosnos e empezamos a cantar, as tres á vez. Un momento de felicidade brotou del para sentirse xuntos.

Moitas das letras que utilizas son escritas por Itxaro Borda. Que atopas nas súas palabras?

Itxaro viviu en Zuberoa. Non fala moito, pero observa moito: ve e sente. Espazos e persoas. Elixía algúns poemas que me falaban a min, non o entendo todo do todo, estiven moi pouco na escola e ás veces teño dificultades. Unha vez pedíronnos que cantásemos unha canción para Euskal Herria Zuza e ese día elixín un poema Zain onde denuncia o noso pequeno pobo como sufrimos tantas cousas. Mirando ás cousas que vivimos, a ver que podemos facer para mellorar, para lograr a paz.

Tamén che inspiraron as letras de Leire Bilbao.

Comprei o libro Ezkatak (2006) e elixín dous ou tres poemas porque pensaba que tamén era a miña historia. Os seus textos falábanme como muller, aínda que non a coñecía e tiña entre nós unha franxa de idade. Foi moi emocionante ler esas cousas das que se trataba. No equilibrio das impotencias, por exemplo, o poema sinala que as cousas que recollemos cando eramos pequenos fan os camiños para a nosa vida. Menciona o cheiro da súa nai, sempre volvemos a ese principio e, sen dúbida, á vida dos nosos antepasados. Non podemos demostralo con claridade, pero seguro que é así. Este texto é tamén moi universal, moi emotivo. Sentín como unha desas persoas que non pode vostede chegar ás cousas que se propón. Nas flores das cerdeiras vese no poema un tema que me conmove: o desterro dun neno. Di que quere volver ao pobo para calar o seu pranto de nena.

Dixo que Itxaro Borda sabe calar e canta Agian, “o silencio é amor”. Pero tamén cantaches Téñolle rabia ao silencio de Atahualpa Yupanki no centro cultural Azebarri de Getxo, e no monte Arraitz falaches do silencio imposto a través das palabras do escritor palestino Mahmoud Darwich. Que é para vostede o silencio?

Era unha fronteira dura na infancia dunha delas. Unha gran soidade. Desde entón deime conta de que tamén é ao revés. Mikel Laboa dicía “cando a nosa beira me oculta as brumas”. O silencio ten as súas dúas caras. Sempre ouvín dicir aos maiores que cando alguén cantaba calaban para aprender o que ouvira. Ao cantar rompe o silencio e, ao mesmo tempo, para crear cancións é importante saber estar calado e escoitar. Na letra do escritor palestino Darwich menciónanse as palabras que foron silenciadas. E tamén é o silencio do mundo mirando a Palestina. Que di ese silencio de nós?