Nunha entrevista concedida á revista Aiurri, o autor do libro, Xabier Lasa Bergara, destaca unha fotografía na que aparecen once bertsolaris que participaron no campionato de Andoain celebrado un mes antes do estalido da guerra, entre eles Joxinixio Etxeberria Merdilledi. "A pesar de estar a mirar, non atopei ningún caso similar en toda Euskal Herria. Aquel campionato indica a afección polo bertsolarismo que había naquela época en Andoain".

O renacemento vasco forte en Andoain

A primeira parte do libro trata a tese principal de Lasa Bergara: que o renacemento vasco viviu a súa época máis próspera na época da República (1931-1936) e a dor que o franquismo supuxo ao bertsolarismo e á euskalgintza: "A reaccion de que tras a abolición dos Foros sentise certa ameaza da uniformización política e cultural de España, desatou un movemento en favor do eúscaro e da cultura e os costumes vascos, chamado Euskal Pizkundea, que alcanzou o seu apoxeo durante a República por iniciativa da xeración de Aitzol".

Naquela época Andoain contaba con 4.000 habitantes, e son exemplo da floración que tivo no pobo o movemento do renacemento. O libro conta que se traballou en eúscaro: literatura, xornalismo, teatro, bertsolarismo...

O golpe militar de 1936 revolucionou completamente esta realidade, establecendo unha única lingua (castelán) e unha única mentalidade (franquismo) a través das armas: "Non hai máis que ver que moitos euskaltzales foron fusilados, encarcerados, exiliados e aterrorizados. A mensaxe era claro para quen traballaba a favor do eúscaro. Con todo, durante o franquismo algúns bertsolaris fixeron os seus esforzos".

Joxinixio Etxeberria Merdilledi, bertsolari gudari

A segunda parte do libro analiza a biografía. Lasa Bergara afirmou que puxo a súa obra "ao servizo do nacionalismo vasco e da cultura vasca", en palabras de Lasa Bergara. Cantaba en mitins do sindicato ELA, do sindicato de baserritarras ENB ou do PNV e tamén cantou na final do campionato de bertsolaris de Euskal Herria, na que gañou Txirrita. Lasa Bergara explicou que "por unha banda recibiu a tradición ou a sombra de Txirrita, e por outro, sacou o verso das sidrerías e levouno aos teatros". Na época da República, Lasa atopou os versos escritos por Etxeberria no diario O Día e en ARGIA.

Tamén destacou como gudari, nunha estratexia militar con sentido especial e como espía na fronte biscaíña, facendo incursións nocturnas cara aos seus inimigos, vestido de carlista ou falanxista. Era a confianza do lehendakari, José Antonio Agirre, que confiaba nel.

Lasa Bergara recoñece que "me pareceu un personaxe absolutamente novelesco. Morreu dunha maneira moi tráxica. Foi asasinado polos franquistas nas trincheiras de Artxanda na gran ofensiva contra Bilbao, co metrallador na man e gritando a favor da patria vasca. Dise que foi asasinado cunha bayoneta por un coñecido carlista do seu mesmo barrio, Goiburu.

O bertsolarismo de Andoain, desde 1936

A última parte do libro recolle as biografías doutras 53 persoas do mundo do bertso de Andoain do século XX: "Poríase en dúbida a crenza de que nas últimas décadas, antes de que saísen á luz os bertsolaris Sorozabal e Mendiluze, os andoaindarras apenas achegaron nada ao bertsolarismo". Entre esas 53 hai persoas que teñen todo tipo de relacións co bertsolarismo: desde as prazas até os amigos, pasando polos falsos bertsolaris, os bertsolaris, os afeccionados ao bertsolarismo, os cantantes dos bertsos vellos...

Muller única, Anastasi Etxeberria: "No libro tamén quería facer referencia ás mulleres bertsolaris, pero fíxoseme moi difícil. Naquela época os bertsolaris adoitaban cantar sobre todo en bares e sidrerías e as mulleres tiñan ese camiño pecho. Pero supoño que haberá moitas mulleres con capacidade para cantar. Por exemplo, Anastasi Etxeberria, do caserío Maxartegi, cantaba co seu pai no salón de estar, a porta pecha, sen ningún outro testemuña. Esta pasaxe dínolo moito.