A actriz e directora alavesa Edurne Azkarate (Oion, 1993) foi estreada no cine como protagonista da película Irati, pero pronto regresa ao teatro onde traballa habitualmente. O Metrokoadroka actuou recentemente no Laboratorio de Creación en Zeozer, pero non se que. Itziar Ituño (Basauri, 1974) non fixo máis que degustar o delicioso mundo do cine que coñece a fondo. Tras saltar de Goenkale a Loreak, e de aí á Casa de Papel, Ituño formou unha inmensa comunidade de fan a nivel mundial e sufriu unha violenta campaña de boicot por defender os dereitos dos presos vascos.

Pídeselles que se presenten no Azul Eléctrico: “Edurne ten unha voz moi fina, pero a forza do Cristo. É moi tenro, empático e rápido. Vasco de Oyón, alavés, moi bo artista”, dixo Ituño. “Itziar é basauritarra, euskaldun berri zaharra. Actor e contacontos. Defensor e amante de pequenas loitas e colectivos vulnerables. Gústalle traballar desde o amor, o sentimento, a verdade. Non lle vale coller a rodaxe como tramite, ten que arraigar a súa actividade nun lugar real”. O seguinte é un verdadeiro coloquio, sen aparencias, impregnado de sentimentos, risas e bágoas.

Itziar, fixéchesche famosa internacionalmente coA casa de papel, pero segues traballando nas producións de Euskal Herria para dar forma a personaxes de gran forza feminista.

Ituño: Moita xente pregúntame: “Ir dunha gran historia a unha pequena historia non é retroceder?”. Para min é o contrario. É grande o papel de Mari e é grande contar unha historia como Alardea, en eúscaro, en ETB1. A miña prioridade é contar cousas interesantes. Escollo dentro roles que me afectan. Como muller e feminista, non dubido cando chegan a min estes temas.

Hai que agradecer que fagas realidade papeis que coincidan coa túa ideoloxía, que podes presumir…

Ituño: Ás veces non é fácil manter a coherencia. Non se cantas veces déronme o papel de policía! (Risas)

Edurne, ten moita experiencia en teatro e televisión. Como viviu a inmersión no mundo do cine?

Azkarate: Ben… [con boca pequena]. Máis que meter unha perna no mundo do cine, toqueina co dedo gordo. Foi unha especie de simulacro, moi guaya, aprendín moito. Desde que gravamos Irati en 2021 volvín á miña vida normal e precaria, en teatro e en cultura, programando festivais. Compaxino o traballo de actor co traballo de fondo, porque non sempre se pode ver. Non me queixo, teño traballo e gústame.

Vin a Jone Laspiur pola rúa, cunha bolsa coa seguinte frase: “Son actriz e, por certo, máis pataca poño e refresco grandes”. Poderiamos pensar que os famosos actores deixaron atrás a precariedade. É así?

Ituño: Loreak tivo un gran éxito: Estivemos no Festival de Cine de San Sebastián, nos premios Goya, recibiu a candidatura ao Óscar… Pois eu pasei o ano seguinte en paro. É moi habitual. A xente non chámache porque pensas que vas estar a lume de biqueira ou que queres cobrar unha pasta. Nestes casos debemos reinventar o oficio. Eu estiven a contar contos nas escolas.

Azkarate: Como vivimos baixo a ditadura da imaxe, temos que demostrar que estamos a facer cousas e gañando diñeiro constantemente, pero o día a día é moi diferente. Tes que traballar moito para completar un soldo, ninguén che vai a pagar as túas vacacións, non vas cobrar o paro… Moita xente réndese, faise profesora ou prepara oposicións, e é lícito, imaxínache si tes fillos, por exemplo. Tes que estar forte ou ser un pouco inconsciente para non pensar no futuro.

Ituño: Con todo, a precariedade era unha característica da nosa profesión, pero hoxe en día xeneralizouse.

Traballastes xuntos en Irati. Que destacariades da experiencia?

Ituño: A conexión entre nós foi moi bonita, aínda que difícil, porque na escena eu levaba a cara tapada con esa máscara de macramé, Edurne estaba sentada entre as miñas pernas, acariñáballe o pelo… [Escenificaron a escena] Nun momento determinado decidimos repetila cara a cara, conectámola e a partir de aí foi fácil. Emocioneime.

Azkarate: Itziar chegou a última semana de rodaxe con todo a súa power, ilusionada, porque tiña que facer a Mari. Agradecémolo porque nesta última fase hai moita fatiga, presión e nerviosismo. recuperou con el a epicidad de todo o equipo, a sensación de que estabamos a facer algo especial.

A película contrapón a cultura vasca antiga e o cristianismo patriarcal opresivo moi ligado á feminidade. Deberiamos reivindicar o paganismo as feministas vascas?

Ituño: Claro que si! Non creo que as antigas mulleres vascas vivisen no paraíso, pero tiñan un lugar importante na sociedade ou polo menos nos pobos: eran matronas e curadoras, estaban presentes no nacemento e na morte, tiñan permiso para usar a maxia, porque se cría que estamos máis conectados coa terra. Isto implicaba un poder, eran tratados con respecto. Quero pensar que aínda temos a oportunidade de crer en nós e recuperar ese poder antigo.

Custouvos entrar e saír nos personaxes?

Azkarate: É Itziar Mari! [Risas] Como era a miña primeira vez no cine, non sabía como preparar o papel… Entón apunteime ao crossfit! Tiña que traer ao corpo e á psiquera o que supuña a rodaxe. Tentei traer o personaxe á terra, como é moi terreal, e á súa época. O tipo de eúscaro foi moi útil. Ademais, construíno como persoa, non quería asignarlle xénero, aínda que eu ía ser lida como muller. O meu obxectivo era como afastarme da inercia chico coñece a moza. Irati é un ser barbudo que vive no bosque e que nunca se viu no espello. O lugar creado con Paul [Urquijo, director] e Eneko [Sagardoy, actor] foi tan cómodo que foi fácil entrar e saír.

Ituño: Paul fíxome un agasallo e ao mesmo tempo… como ser Mari? Tiven que traballar unha chea de texto para capturar a melodía, para traballar a voz profunda… Sendo un novo biscaíño vasco, custoume dominar a pronuncia. Empecei a entrar no personaxe cando me tatuaron todo o corpo de henna. Estiven tres horas tombado mentres tres mulleres pintaban. Foi místico! Sentín deusa! Logo, cando entrei na cova de Pozalagua, iluminado de vermello, cunha perruca moi longa, maquillada de negro, espida... meteume Mari até dentro. Pensaba que a roupa ía redondear esa sensación, pero foi o contrario! Non se cantas horas estiven atrapado nunha telaraña, unha especie de cortinilla na cara. A idea era que a xente non vía a Itziar Ituño facendo o papel de Mari, senón que reflectise que Mari non ten o rostro dunha muller determinada, porque é unha quimera. Pero pedía auga e ninguén me escoitaba! [Risas] Cando superei esta fase empecei a gozar do papel.

Película baseada no cómic Ciclo Irati de Joxean Muñoz e Juan Luís Landa. Revisastes o guión desde o punto de vista feminista?

Azkarate: É unha versión libre, Paul acolle aos dous personaxes, pero a historia invéntaa el mesmo. Tiña claro o que quería contar, incluíndo esa perspectiva dicotómica ligada ao xénero: as mulleres son pagás, ligadas á terra, os homes cristiáns, políticos… Revisamos moito a relación entre Eneko e Irati para non caer no cliché do home guerreiro que salvará á moza fronte aos perigos, para que a relación entre ambos fose horizontal. Sabemos que un corpo de mulleres e un corpo de homes crean accidentalmente unha narrativa, pero tentamos engadir algo, afastarnos do camiño clásico.

Edurne, vostede inventou a pronuncia dese vello euskera.

Azkarate: Gorka Lazkano [responsable do eúscaro na película] realizou o traballo dun cristo no guión, pero non escoita ata que chega o casting. Entón, gustoume…

Ituño: E obrigáronnos aos demais a facelo á súa maneira! Cando tiña algunha dúbida púñame en contacto con Edurne.

Azkarate: Foi bonito. Todos estabamos metidos no barro do eúscaro e eu era o modelo; iso deume a escusa para relacionarme cos demais. Fomos por audio antes de coñecernos.

 

Foto Teresa Villaverde.

Quero preguntarlles sobre a xestión lingüística das películas vascas. Urquijo apostou polo eúscaro en solitario, pero a versión dobrada ao castelán estendeuse moito.

Ituño: Necesitamos fortalecer o eúscaro. Cando fas unha obra de teatro sabes que coa versión en castelán vas facer un dobre traballo. Desbásteme porque son militante do eúscaro. Non critico que nunha película reflíctase o plurilingüismo de forma natural. Pero ver o Irati duplicado de Max Center… Iso non é a película que fixemos nós. Déronme a oportunidade de duplicarme e tiven moita dúbida. Fíxeno outras veces, pero no interior sentín que non quería facer o papel de Mari en castelán. Si non, o mesmo Mari penalizaríame!

Azkarate: Reflectir unha realidade en diferentes idiomas? Ben. Pór versión duplicada en Toledo? Ben. Pero nos cines locais Irati (eus.) aparición de Irati (cast) en lugar… Cando se estreou Handia en Madrid, puxeron a versión en eúscaro, e non foi así con Irati. Nestas asimetrías reflíctense determinadas xerarquías: autores, tipo de xénero… Tratouse de tentar a Paul: que ían investir unha cantidade de diñeiro na película, que contratarían a actores moi famosos a cambio de facer a Irati en castelán. Afortunadamente, é moi cabezón e mantívose firme: “Esta película ten que ser en eúscaro, pola contra non o farei”. Menos mal que saíu ben.

A parella artística formada polos autores da banda sonora Aranzazu Calleja e Maite Arrotajauregi converteuse xunto a vostede en trío, Edurne. Xuntos acudiron aos premios Goya.

Azkarate: A opción máis divertida e cómoda é acudir a estes lugares grandes e estraños (concursos, seráns institucionais…) en cuadrilla de amigos. Dicimos “Imos xuntos, non nos imos a separar!” e teñen que respectalo.

Itziar, como conseguiches facer fronte á beira violento da fama? Presión estética, críticas destrutivas…

Ituño: Cada un sabe quen é e onde está máis cómodo. Eu son feliz en Basauri, porque teño a miña familia, os meus amigos e a maioría das miñas afectiones en Euskal Herria. Tamén fixen grandes amigos por todo o mundo. Cando fun a Madrid a facer A Casa de Papel, estaba acolloada, e ademais veume un boicot! Dixen, para que saín? É certo que a imaxinaría cinematográfica é esgotadora. Tes que ter en conta moitas cousas que non coinciden contigo. Que vestirei para o Festival de Cine de San Sebastián? Agradezo ver a Jennifer Lawrence con chancletas en Cannes.

Azkarate: Tes que ser Jennifer Lawrence para facelo…

Pero así empezan as revolucións. Grazas a Ana Urrutia, máis presentadores de ETB plantaron tacóns.

Azkarate: Si, cando eu tamén traballei en ETB dixen que non levaría escote nin tacóns, que cobraría menos si era necesario. Respectárono, incluso a parte de pouco que pagar! [risas]

Ituño: Parece que cando es actor subiches a unha especie de olimpo, tes que ter aire aristocrático, para que a xente fale con ganas sobre o teu aspecto… Esa dinámica é moi antiga.

Azkarate: Pode ser un exercicio de transformismo divertido, de extrabagancia e de experimentación… pero o imos a vivir moi diferente segundo a praza. Polo menos podemos utilizalo para impulsar aos deseñadores que nos gustan, que tamén son artistas.

Itziar, mencionou vostede o boicot que sufriu por participar nunha campaña contra a dispersión de presos vascos. Con todo, segue apoiando este tipo de proxectos políticos.

Ituño: Moitas portas pecháronse, moitos proxectos suspéndense de súpeto. Iso si, en Euskal Herria recibín moitos amores a cambio. Non podemos esquecer o monstro que temos diante, que é moi fascista. Hoxe en día as cazarías de bruxas seguen ocorrendo a diario e son especialmente crueis para as mulleres. Despois dun boicot destas características emociónasche porque chámanche de todo. Si non te pos ben o goretex, “para que me escorregue”, o odio pasa dun pequeno buraco ao interior. Pero se curas, si fas o que eles queren, non avanzas nin na vida. Para que? Para gañar diñeiro? Para que? Para ser feliz? Eu era feliz antes de entrar en proxectos macro, sen tanto desgusto nin insulto.

En canto aos desgustos, decepcionouse da evolución do personaxe de Raquel Murillo? Pasou de cazar nO Río a converterse na súa noiva. Esta tendencia denomínase síndrome de Trinity.

Ituño: Normalmente só hai un protagonista nas series. O antagonista do protagonista ten o seu propio power. Pero se se coloca no lado do protagonista, non se converte en protagonista. Iso ocorreu co meu personaxe. Eu esperaba outra cousa. Até onde podes chegar? Podes facer achegas, pero es remeiro dun barco, os capitáns toman as decisións. Entón te dis: “Seguirei remando no barco e dándolle de cando en vez”.

Azkarate: Izaro Andrés comentou que nun concurso temos que pór pelota no tellado dos homes. Nós traballamos bastante, non podemos asumir o que lles corresponde. Mentres tanto, camiñaremos contra unha parede. É moi condicionante con quen estás a traballar. Nós coñecemos ao director home de botóns, a ti, ao cishetero, a determinadas idades… Este tipo de interlocuentes pode ser moi déspota. En cambio, eu estiven moi contento con Paul, porque se mostrou disposto a aprender. Nas entrevistas comenta que aprendeu comigo sobre feminismo. Diría que se nota no resultado.

Ituño: Outros queren cambiar as cousas, pero están completamente perdidos.

 

Fotografía: Teresa Villaverde.

No marco das relacións de poder, a dinámica Mee too chega de Hollywood aos premios Feroz. Como o valorades?

Ituño: Estas respostas son moi necesarias, pero dáme rabia ver que se integraron nun deseño mediático, é dicir, que a axenda se converteu nunha cuestión de setting. Agora parece que todos esperan a quen caerá para converterse en noticia. Imos denunciar as agresións sexuais, pero ben e todos os días.

O teatro é un espazo respiratorio ante a crueldade do mundo do cine?

Ituño: Non utilizaría a palabra "zona respiratoria", porque é un traballo enorme. O público está diante, en directo… É máxico, pero tamén moi precario. Cando teño tempo dedícome a facer teatro porque me fai feliz, pero pide que me dean outras posibilidades de televisión ou de cine para poder pagar a hipoteca.

Azkarate: Comparto, pero no teatro teño a facultade que non teño nos audiovisuais: ser o xefe de min mesmo para crear o que quero. Por tanto, para min hai un lugar libre, que me vai a pedir máis traballo, máis precario, pero que quero protexer.