No século XVI era euskaldun entre o 70 e o 80% da poboación de Nafarroa Garaia. Así chegou á conclusión O iceberg navarro, publicado en 2017 polo historiador Peio Monteano. Eúscaro e castelán na Navarra do século XVI. O eúscaro e o castelán na Navarra do século XVI). Segundo os cálculos realizados por Monteano, a Coroa de Castela durante os cen anos seguintes á conquista do Reino de Navarra, 7 de cada 10 da poboación vivía en territorios onde predominaba o eúscaro e a maioría dos seus habitantes eran euskaldunes monolingües e analfabetos, mentres que 2 de cada 10 da poboación vivía no extremo castellanohablante da Ribeira e un 10% vivía en municipios onde o eúscaro e o romance estaba bastante máis ao sur (zona mixta).

Con todo, a pesar de que a maioría da poboación de entón era euskaldun monolingüe, o idioma culto e culto, é dicir, o que se utilizaba na administración (diriamos que era o día oficial) era o castelán (para entón o castelán tiña asimilado o romance navarro medieval). En consecuencia, os funcionarios e escribanos que traballaban na administración de entón debían ser bilingües, xa que tiñan que traballar como tradutores, porque o que recibían en eúscaro era escrito en castelán e o que se escribía en castelán tiña que ser comunicado en eúscaro.

Normalmente ?como nos ensinou a historia social? a voz do pobo pasa desapercibida nos documentos escritos, pero o investigador rigoroso pode detectar e encubrir restos de xente humilde. Velaquí a metáfora do título: neses documentos que analizou Monteano pódese ler o cume sobre a auga erdaldune, pero baixo ela apréciase a existencia dunha realidade vascófona oculta.

Máis recentemente, o pasado mes de marzo, o VII. Publicación dos resultados da Enquisa Sociolingusítica. Ao parecer, o 14.1% dos navarros son vascoparlantes enteiros e o 10.6% vascófonos. A situación sociolingüística revolucionouse radicalmente respecto ao século XVI, do 80% ao 14%, que pasou polo camiño? O gran retroceso do eúscaro no vello reino comezou nos séculos XIX, como consecuencia do desenvolvemento do Estado moderno, a proliferación da economía e os intercambios, o trauma postcarlista, os prexuízos e desprezos cara á lingua…

Hoxe en día, o eúscaro e a cultura vasca parecen estar nun punto importante de inflexión. O mundo globalizado e virtual puxo un gran reto á vella lingua de Aitor. Saberemos dar a resposta axeitada!