No último libro editado por Joxe Azurmendi, foi para min un descubrimento ou unha revelación, unha homenaxe ao hernaniarra Agustín Pascual Iturriaga (1778-1851).

No liberalismo vasco, di Azurmendi, casáronse o chauvinismo nórdico e o vello complexo do vasco, característico do colonizado. Para os tradicionalistas conservadores, entrar na escola de eúscaro era para inmunizar e illar á xente euskaldun da peste das novas ideas, e para os progreen, o obxectivo do bilingüismo educativo liberal era converter aos vascos en auténticos casteláns.

Neste contexto, Iturriaga, aínda recoñecendo a necesidade do castelán para o vasco, quería evitar os “aneis” e similares que se utilizaban até entón, e ao mesmo tempo o euskaltzale liberal e culto Iturriaga non quería velos nas escolas: “unha conjuración sistemática e duradeira contra a lingua vasca”, que quería ver á xente vasca desenvolvendo no seu propio idioma a vida cultural e as relacións sociais traballadas. Euskaldunes para iso:

a) tiña que superar o seu complexo e o seu autogoberno para poder actuar e non avergoñarse publicamente con total normalidade en eúscaro, e

b) A normalización do propio eúscaro, co fin de que fose válido en calquera ámbito dentro do País Vasco. Aprende en certa medida “euskara batua”.

Iturriaga vía claramente que a principal causa da perda do eúscaro era a política:

“Si os pobos ou provincias con linguas diferentes pasan a formar parte dun Estado ou dunha nación, o dominio será a lingua que o goberno se reserva, porque todos os intereses e as vantaxes únense para cultivala e xeneralizala. Sobrevoará a todos os demais (...) e chegará a extinguilos até a súa total eliminación. Así é a posición da lingua vasca en favor do castelán desde hai séculos”. (pág.320)

Son inútiles os eloxios e a apología, a beleza e a antigüidade do eúscaro “quedaremos como un corvo de fábula, inchados de vaidade e sen queixo”. Entón -todo á vez-, os intereses prácticos tamén se pon a favor do castelán: a nosa necesidade de apropiárnolo, si queremos manter as nosas relacións políticas co goberno, para buscar emprego e emprego en diferentes profesións na península ou no outro lado do mar.

Lingüisticamente e culturalmente non era partidario do illamento, pero si da relaxación dos lazos políticos: “É a súa opinión que Euskal Herria debería desatascar os vellos enlaces sobre Madrid e conseguir máis independencia”; nese momento considerábase que había que estreitar as relacións entre as provincias vascas e “antes de Xaho reivindicou a recuperación e o fortalecemento do corpo nacional vasco. Desgraciadamente, as miradas políticas de Hernani non ampliaron máis, e por encima de todo, sempre se uniron ao proxecto pedagóxico”.

En canto á reflexión a favor do eúscaro, no fondo vía dúas cousas necesarias para o salvamento do eúscaro: unha, a que a escola ten que dar, a normalización cultural; en primeiro lugar, ensinando as diferenzas dialectais e as expresións tradicionais (que se enriquecerá con palabras e frases xa excepcionais) e en segundo lugar, “que a nosa lingua se fixou até certo punto coas conversacións xa mencionadas, xeneralizarase no noso país e farase comprensible en todo o territorio”. O impulso e a vantaxe desta normalización social da lingua débea dar a sociedade:

“Xa demostramos que prevalecen sobre as linguas non dominantes porque se traballan máis que as dominadas. Traballemos o eúscaro, e veremos que a mesma causa trae a mesma consecuencia. Pero, como imos traballar o eúscaro se vemos que todos os nosos intereses e vantaxes están en contra del? Traballaremos eses intereses e vantaxes en favor do eúscaro”. (pág.321)

O hernaniarra era optimista co seu proxecto: “Quen sabe si pola súa banda o eúscaro tamén se vai a recuperar nos pobos nos que a lingua está a piques de morrer e desaparecer?”. (pág.321) ).

E a conclusión de Azurmendi é que Agustín Pascual Iturriaga foi un dos sabios liberais cultos (ao estilo de Jovellanos), ese tipo de liberais eran moi poucos en tempo e forma.

O último libro de Azurmendi serve, entre outras cousas, como para aclarar outros puntos, para recoñecer a Iturriaga no seu lugar e agradecer o traballo realizado.