O final das palabras repetitivas abre a película. A pronuncia é perfecta, mellor do que podemos facer nós mesmos. A continuación altérnanse diversos elementos que conducen á vía narrativa: Palabras do poeta galego Lois Pereiro, recordos epistolares, imaxes de arquivos, paisaxes de memoria. E esas imaxes que contan o pasado están vistas desde aquí e desde o presente, no resto das paisaxes exteriores da actual vila de Biurgun.

Sobre todo, nas paisaxes sucede a película. Xulia busca agora a maneira de avanzar no lugar onde 40 anos atrás podería haber un centro de desintoxicación. Hai algo que nos leva ás paisaxes interiores cando se fala da paisaxe. Á súa vez, as descricións do presente son unha representación do pasado, o que achega á historia a profundidade e complexidade que necesita. Nestes mapas emocionais hai un traballo de montaxe delicada, no que un posible camiño conduce a outro e amplía as posibilidades. O futuro nunca foi seguro. Neste caos, a última escena adquire maior forza: Quéimase a frauta mirando cara abaixo. É unha pausa. Deunos toda a información que necesitabamos, e témola en fronte, como dicindo “agora, xestionade o que vos contei”. Por fin chega a súa mirada, directa e inequívoca. Esa incerteza non se vai a esclarecer, pero estamos dispostos a manter a vida.

A fronteira entre o pasado e o presente é o que máis me chamou a atención neste traballo. Ou limite. Como volver ao que nos sucedeu? Unha tendencia lanzmannesa trasladou aos campos de concentración que sobreviviron de novo a eses puntos de asasinato, aos anos. A obra Shoah, de nove horas de duración, recolle a memoria dos feitos e nela o obxectivo de Lanzmann era provocar a catarse. Non estou seguro de que teñamos que buscar esa catarse dentro ou fóra da película, pero estou convencido de que o presente dá outro significado ao pasado e viceversa. Á fin e ao cabo, como aquel cruzar o río de Heráclito. Os bosques de Biurgune convértense nunha oportunidade, nunha forma de facer os seus rituais. Sexa un libro, un paseo, unha carta, unha película.