Négase a unha xente o acceso á cultura vasca. Aínda que son principalmente en castelán, a maioría dos cidadáns que son consumidores de diversos medios de comunicación do País Vasco sabe eúscaro, non hai dúbida, e os datos de CIES así o confirman –o 51% dos lectores dO Correo falan en eúscaro, o 73% dO Diario Vasco, o 90% de Naiz–. Pero os medios de comunicación en castelán e en eúscaro debuxan paisaxes culturais moi diferentes. A unha xente négaselle a cultura vasca, e moitos castellanohablantes viven sen contacto coa cultura vasca.

O resultado é evidente: nos medios de comunicación integramente en eúscaro, sete do dez creadores que máis apareceron en 2023 traballan exclusivamente en eúscaro, mentres que nos de castelán, tres de cada dez fano en eúscaro, pero ningún en eúscaro. Nos bilingües, o oitavo posto do top-10 está ocupado por Harkaitz Cano; nos de eúscaro, o top-10 está ordenado por Joseba Sarrionandia, Harkaitz Cano, Mikel Laboa e Esti Urresola. Entre os nomes que se repiten en ambas as listas atópase Urresola, que non é casualidade, xa que 20.000 especies de abellas tiveron unha reputación xeral o ano pasado.

O grupo de investigación NOR presentou na terceira edición das xornadas Educar na Creatividade, vivir na cultura, organizadas polo Grupo de Transmisión da Creación Cultural xurdido ao redor da UEU e apoiadas polas institucións públicas, un novo informe que saíu do forno titulado A presenza da cultura en eúscaro nos medios de comunicación. A xornada celebrouse no centro cultural San Agustin de Azpeitia (Gipuzkoa).

24.246 contidos de “Cultura” en 2023

O informe foi elaborado polos membros do grupo de investigación NOR da UPV/EHU e foi elaborado pola coordinadora do Observatorio Vasco dos Medios de Comunicación, Libe Mimenza, do grupo NOR, acompañada por Naroa Burreso e Ane Martínez. Como dixo Mimenza, tomouse como punto de partida unha pregunta: Que espazo mediático teñen os culturistas vascos en Euskal Herria?

Un total de 11 medios de comunicación de Euskal Herria realizaron unha análise da paisaxe cartografiado en 2023. Analizouse o traballo de exposición dixital da sección de Cultura de ARGIA 2023, así como os seguintes medios de comunicación: Berria, Arabako Alea, Goiena, Kazeta, Naiz, O Correo, O Diario Vasco, Noticias de Navarra e Eitb.eus.

En total, o ano pasado publicáronse 24.246 contidos nas seccións de Cultura dos citados medios de comunicación. Deles, 8.500 pasaron en eúscaro e 15.700 fixérono en castelán. En porcentaxe, ao redor do 35% en eúscaro, o 65% en castelán. De entre os medios analizados, o que máis pezas publicou foi O Correo, e o que menos, Kazeta.

No Corpus CHRISTI realizouse un traballo de captación de entidades culturais e creadores da cultura vasca. É un dato revelador: Dos 9.532 axentes que se presentaron, 5.637 corresponden a Euskal Herria, en torno ao 60%. É un titular interesante, esa franxa de medios de comunicación que no marco mediático do País Vasco existen, ofrece unha ampla marxe ás producións culturais externas, o 40% do total de pezas da sección de Cultura. Por tanto, aquí encérrase e esténdese o exterior, mentres ninguén estende o de aquí fóra.

No traballo de investigación hai que ter en conta a decisión do momento produtivo: nun único medio de comunicación exclúense aos axentes culturais publicados unha soa vez. O resto dentro, sempre que se trate dunha produción realizada no País Vasco.

Predominio da música e a literatura

Entre os 5.637 creadores da cultura vasca que apareceron nos medios de comunicación, case o 92% traballou nunha disciplina ou, mellor dito, nunha disciplina. Os que actúan en máis dunha ocasión son, en xeral, os bertsolaris.

En liñas xerais, o informe de NOR deu algunhas claves a destacar. Con diferenza, tanto en eúscaro como en castelán, os músicos son os que máis presenza teñen nos medios de comunicación, seguidos dos creadores literarios e dos de cine e audiovisuais.

Hai que ter en conta que, en termos absolutos, hai máis creadores literarios que músicos –os datos confirman que iso é así na súa presenza nos medios de comunicación–, pero os músicos teñen máis protagonismo. Así mesmo, sinalaron que os bertsolaris son menos numerosos en número, pero que o nivel de aparición é moi alto. No outro extremo atópanse as artes plásticas e as escénicas.

Antes menciónanse O Correo e Kazeta no número de pezas, pero é necesario un achegamento. E é que Kazeta dá un gran espazo aos bertsolaris, e O Correo, relativamente pequeno. Isto marca o rumbo, xa que noutros casos a presenza dos bertsolaris é relativamente maior nos medios de comunicación en eúscaro, así como nas versións en eúscaro dos medios de comunicación bilingües. Nos contidos en castelán non hai bertsolarismo, apenas. Eitb.eus é a excepción, xa que a versión en eúscaro e castelán son moi parecidas.

No caso de Naiz, sinalan que hai unha gran diferenza. Nos artigos en eúscaro, todas as persoas que tiveron presenza na cultura fan algo en eúscaro, e oito de cada dez fano só en eúscaro. Pola contra, en canto ao contido en castelán, o gráfico móstrase como O Correo.

NO Diario Vasco tampouco emparellan os contidos, nin moito menos. Non aparece nas páxinas en castelán ningún promotor que se dedique exclusivamente ao eúscaro, senón que o fai sempre en eúscaro. E a inmensa maioría dos que aparecen en castelán dedícanse exclusivamente ao castelán. É curioso que o nome máis repetido na sección de Cultura dO Diario Vasco sexa Julian Iantzi.

Conxunto de conclusións de catro puntos

Ao final da presentación, Mimenza completou a lista de elixidos para a gran final. A primeira conclusión foi a evidencia da intuición: "Os medios de comunicación en eúscaro e os bilingües, como quedou claro, representan diferentes paisaxes culturais e culturais de Euskal Herria. Os medios de comunicación en eúscaro dan máis importancia ás creacións en eúscaro e os medios en castelán pouco". Puxo exemplos significativos diso en Naiz, O Correo, Diario Vasco e Noticias de Navarra. De feito , nas versións en eúscaro destes medios de comunicación teñen presenza, máis ou menos, o eúscaro e os culturistas que traballan en eúscaro, pero son rexeitados nos artigos en castelán, "até o punto de achegarnos á caricatura". "Tracción vs Freo (ou polo menos neutralización)", sinala Mimenza.

A segunda conclusión é que nesta serie de once medios, cerca do 40% dos artigos de cultura foron de cultura externa. Mimenza dixo claramente: "Os nosos medios de comunicación, sobre todo os bilingües, son xeradores da cultura de fóra", engadiu.

Terceira: Non se pode seleccionar unha cultura que non se transmite. É a segunda evidencia que se pon á intuición. "Hai un público potencial que non está a recibir a cultura vasca, pero non se lle dá para comer, non se lle ensina", concluíu o relator.

E, por último, o encargo aos medios de comunicación vascos: "A realidade cambiou, pero parece que estamos a falar de cartografías vellas", apuntou o director do Capitolio. É dicir, o equipo de investigación considera que os medios de comunicación non coñecen ben as súas audiencias actuais e que aínda están a traballar para a realidade sociolingüística que existía fai 40 anos.

"É hora de proxectar o sistema de comunicación, o sistema cultural, máis tarde do presente, para empezar a cartografiar o que somos, para que a cultura morta, máis que a cultura viva, triunfe", conclúe Libe Mimenza.