Fai dous ou tres semanas presentaches o proxecto 'Ombuaren itzala', no medio da pandemia. Como influíu este imprevisto nas previsións?

Unha chea, atrasounos case todo o ano. A idea era facer unha rolda de prensa na primavera, xusto cando entramos na pandemia. Logo volvín porme en marcha un pouco. Tras o confinamento, o verán chegou enseguida e a presentación foi aprazada até outubro.

Durante estas semanas traballei bastante na difusión do auzolan: Andei por Bizkaia; fixen case toda Navarra, só fáltame a Conca de Pamplona para terminar; en Gipuzkoa, fáltame o val do Deba e parte da costa do Urola; en Álava, quédanme Vitoria e Llodio; e logo, en Iparralde, teño un amigo que traballa desde Hendaia.

Realizaremos o proceso en tres viaxes polos pobos: o primeiro é o que estou a facer agora; o segundo, dar conferencias; e o último, ofrecer á cidadanía a película Ombuaren itzala. Eu calculei que de aquí a xuño imos preparar un centenar de charlas no País Vasco.

E cando van empezar os discursos?

Enseguida empezamos. Aproveitaremos para dar conferencias e, de paso, reunirnos con outros axentes; tamén para estar con aqueles que, a través da Lei de Mecenas, van ingresar diñeiro. Con eles hai que manter un trato persoal. Hai que informarlles das formalizacións e normas que teñen que cumprir para recibir a axuda, xa que contribúen a través da desgravación fiscal e hai que dar uns pasos especiais.

Cre que a Lei de Mecenado axudará á xente a facer a súa achega?

Explicando as cousas con claridade, si. Á fin e ao cabo, non hai que sacar diñeiro do peto, é un medio que permite Facenda: destinar unha porcentaxe dos impostos que se pagan cada ano a un mecenado cultural.

Hoxe en día, temos grandes dificultades para sacar adiante este tipo de proxectos. Ás grandes plataformas de televisión, aos grandes produtores, non lles interesan este tipo de historias, e si queremos facelas, é necesario que se fagan populares.

A pandemia deixou máis que nunca á vista a situación dos culturistas. Ve a necesidade de pór en valor o sector cultural, tanto desde a administración como desde a sociedade?

Eu creo que si. No momento da pandemia, que cultura íase a degustar en casa? Cantos libros serían lidos que non se leron? Ou cantas películas ver e cantas músicas escoitar. Toda a industria está subvencionada, subvencionada. Falta cultura, moi pouca cultura.

Eu creo que o noso cine non está suficientemente impulsado, nin en Euskal Herria, nin en España, nin en Europa en poucas partes. Por exemplo, no País Vasco, o número por parte do Goberno Vasco é cada vez menor. Por exemplo, hai un convenio coas produtoras vascas para producir con elas unha porcentaxe do orzamento televisivo, pero non se cumpre: o convenio está aí, pero canto se gasta cada ano?

Na década dos 80 había máis sensibilidade. O cine vasco deu entón moitos títulos, moi bos. Pero hoxe en día, por exemplo, si vaise a un produtor cunha película como Tasio, tiraríao ao lixo. Só hai dous ou tres produtoras que se atreven a levar a cabo este tipo de proxectos, son moi poucos, e normalmente os orzamentos son máis pequenos para este tipo de proxectos.

Alí onde se defende un pouco a cultura, por exemplo en Francia, nótase o encanto que ten a cinematografía. Tamén isto debería verse aquí.

A idea é vender 30.000 entradas a dez euros. Que acollida está a ter o proxecto?

Pensamos vender 30.000 entradas e sacar con elas 300.000 euros. A través da Lei de Mecenas, vemos posible sacar 200.000 euros. Con iso, e coa achega que logo fai Euskal Telebista… con todo, creo que nos achegaremos a 600 ó 700 mil euros.

Estiven con moitos concellos, e todos os que fixen até agora dixeron que colaborarán co auzolan. O único que lles pedimos é que organicen unha conferencia, eu iría dar esa conferencia e alí mesmo empezariamos a vender entradas. O que se pretende é manter a vivencia do auzolan coas revistas, radios, etc. de cada lugar, xa que o traballo necesitará polo menos dous anos até a estrea da película.

A federación de ikastolas, Bertsozale Elkartea, os teatros de café,... estiven con moitos, e todos dixeron: «Si, farémolo saber». Por tanto, se mobilizamos a todos eles, pensamos que imos vender esas entradas. A maioría da xente do mundo da cultura non anda nada ben do peto, pero teñen relacións e van facer un traballo moi bonito. Por exemplo, cantas persoas move a Asociación Bertsozale en Euskal Herria? Move a unha chea de xente incrible. Ocupa o BEC. Afeitos á construción popular, poden achegar moito á difusión do auzolan. Teño esperanzas de que sexa así.

E logo, o noso pobo tampouco deixa atrás á xente que lle quixo, e Pello Mari Otaño foi moi querido, admirado; non só entre os expertos, foi unha persoa moi popular.

En Barcelona, Madrid e Galicia tamén se interesou polo traballo comunal e, polo menos, estenderase a estes tres lugares.

É necesario o apoio dos axentes locais; imprescindible.

É un reto bonito.

É un reto precioso, pero necesita moito traballo. Moito traballo e moitas palabras. Chamo sobre todo aos mozos: Pello Mari Otaño foi moi moderno, totalmente moderno na súa época, e iso é o que teñen que ver no programa desta semana.

Este guion aborda o período de 1890-1910. Eses 20 anos foron seguramente os máis frutíferos de Otaño, pero á parte diso, foron anos de cambio na nosa sociedade: ideas socialistas, soberanismo vasco -e non patriotismo-... Seguramente tan importantes como os que tiveron 60 anos máis tarde: un tempo de recuperación. Aínda hoxe, estou a pensar en que non esteamos no mesmo transo, porque a historia dá ciclos.

E é unha pena que os mozos non coñezan a Otaño, porque hai moito que aprender da súa actitude e dos seus escritos. A pesar de que as novas xeracións téñeno bastante esquecido, creo que a súa sombra aínda é grande en Euskal Herria. Foi moi importante no seu día, e iso deixou unha boa marca na nosa sociedade, e grazas a iso penso que conseguiremos unha boa cantidade.

Que ten que facer quen queira achegar?

Poremos en marcha a web Pello Mari Otaño, que leva por nome 'auzolana'. Tamén se pode facer a achega a través do Mecenado: poño en contacto e responderei a todas e todos polas vías que aparecen na información tríptica.

Tamén pode haber outras formas: por exemplo, «Aquí temos un artista fermoso e deunos unha escultura; e faremos un sorteo en Nadal». E o que salgue para o auzolan. Para os pequenos negocios tamén pode ser unha boa oportunidade para facer publicidade: Os que depositen máis de 2.000 euros sairán a crédito. Moita xente verao e servirán de apoio a unha obra cultural.

Pero todos os veciños terán un obsequio, tamén os que compren entradas de dez euros. Ao final é como elixir unha película para ir ao cine, comprar unha entrada de dez euros, pero se fan máis cousas á vez. Non é só unha entrada de cine, fan un traballo enorme para que isto saia adiante. Serán produtores da película.

A intención é que a película estea concluída para o Festival de Cine de San Sebastián 2022.

Si, e xa nos gustaría presentarllo aos compañeiros de traballo. Xa empezamos e sen parar seguiremos adiante. Poida que o prazo de dous anos quédenos curto, pero aínda teño confianza.

Este é un proxecto que levas nas túas mans desde hai tempo e que tivo unha evolución. Cando e como empezou e que camiño percorreu?

Fai doce ou quince anos que se me ocorreu facer algo sobre Otaño.

Ese amor por Otaño sempre o sentín, desde pequeno. Recordo que cando estaba no caserío de Jaizubia de Hondarribia, era un bautizo ou unha sidra nova, sempre había algunha escusa para cantar. Dous curmáns da nai eran bertsolaris, ambos os do mesmo nome, ademais, Marcelino. Empezaban a preocuparse e quentábanse as gargantas coas coplas de Otaño, e a min gustábanme. Cantabamos todos.

Máis tarde, cando estaba en Galicia, comecei a ler máis sobre el, e púxenme en contacto coa Asociación Cultural Hernandorena de Zizurkil. Decateime de que publicaran un fermoso libro, e lin ese libro e vin que aí estaba a historia, moi interesante. No seu día eran poucos liberais fueristas, Bilintx e el eran os que tiñan un pouco de fama; era raro, no ambiente vasco a maioría eran carlistas, a maioría bertsolaris. É raro, curioso, bicho raro; e os que son bicho raro, sempre me gustaron.

Koldo Izagirre é o meu amigo e díxenlle: «Por que non preparas uns textos e empezamos a facer algo sobre Otaño?».

Mencionou á Asociación Cultural Hernandorena. Foi Hernandorena a principal fonte de traballo de investigación para a realización do guión?

Si, na súa maioría si: Joxin Azkue, de Hernandorena, envioume todo o que necesitaba. Creo que lin a maioría ou todo o que se escribiu sobre Otaño; non sei si fáltame algo.

O equipo técnico e o casting están completos?

Non. En canto ao equipo técnico, teño a maioría dos nomes en mente e xa falei con algúns: Javier Bilbao, Alazne Maturana... Estaban de acordo, pero como esta gravación ten as súas peculiaridades, segundo vaian coñecendo as datas, saberemos si poden ou non. Seguramente non poderemos gravar toda a película a continuación. Poida que sexa un grupo pequeno, pero profesional e o mellor de Euskal Herria: iso sen dúbida. Tamén falamos con algúns actores: Getari Etxegarai, Jox Berasategi, Itziar Atienza... Otaño serei eu.

En Euskal Herria temos bos profesionais e, ademais, é unha xente humilde. Se lles gusta o proxecto, métense de cheo, temos xente así e é para aplaudir.

Por tanto, volveremos ver a Patxi Bisquert na gran pantalla.

Si, xa me veredes. Nos últimos tempos non me vistes demasiado, e vouno a utilizar para facer este papel de Otaño. Outros personaxes non me dan tanta seguridade, pero isto si, dáme máis seguridade.

Unha das intencións é gravar en Arxentina.

É a parte máis grande: calculamos tres semanas e aquí, dúas: cinco semanas de rodaxe total. O de Arxentina temos que facer de forma continuada. Realizaremos gravacións externas sobre todo alí. Trátase dun programa de conferencias que se prolongará até xuño e que se trasladará a Arxentina durante o verán cun equipo pequeno. Logo traeremos este material aquí e montaremos algunhas secuencias para ofrecer as primeiras imaxes e reforzar de novo o auzolan.

As euskal etxeas de alí tamén coñecen o proxecto, non é así?

Aos centros vascos de Arxentina pedímoslles que colaboren durante a estancia do grupo alí presente, para as comidas, o transporte e o aloxamento; é dicir, que a Federación de Entidades Vasco Arxentinas encárguese diso. O Centro Vasco Laurak Bat de Buenos Aires atópase no gran edificio, teñen unhas oficinas impresionantes, e si fan gravacións no interior, pedirémoslles que o fagan alí mesmo. Iso é o que pedimos: non diñeiro directamente, senón axuda ao equipo.

Tamén o gravaredes aquí: Zizurkil?

Si, seguro que gravaremos algo en Zizurkil. Non quizais no centro do pobo, pero si no pobo. Aí hai unha secuencia que se une ao cego de Otaño Aduna, que o faremos en Zizurkil. Quen fará de axudante do cego será a miña filla Kandela, que vive en Galicia.

E volvendo ás contas de Arxentina, tamén teredes que buscar un ombure...

Por suposto! Buscaremos o ombu máis fermoso.

A primeira oferta para traballar no cine chegouche por sorpresa.

Si. Eu nunca pensaría que faría unha película: sempre fun un gran cinéfilo, pero non tiña curiosidade por empezar a facelo. Estaba a traballar nunha fábrica, en Vitoria, e chamáronme para dicirme que ían facer unha película sobre a fuga de Segovia, que Imanol Uribe quería meter na película aos fugados. Quería meter tres ou catro, e un deles foi porque a miña foto se sacou nun xornal con motivo dun libro que me sacou Anxo Amigo.

Fun a Donostia a facer o casting, nin idea do que era. Déronme un papelito para lelo e, unha vez feito a proba, dixéronme que fose ver ao director. «Queres ser Mattin?», preguntoume, e eu preguntei: «Pués o que facías no cárcere». Para asinar o contrato, dixéronme que fose ao responsable de produción: «Contrato e todo?», dixen, «Se eu xa teño contrato na fábrica». Sen facer nada aínda e ofrecendo diñeiro!

Rodei ao redor dunha semana. Fixen a película e, despois, deixei o traballo e estiven un par de anos vendendo libros. Naquela época funme a vivir a Zalduondo: puxen unha pequena granxa, con galiñas e coellos. Mentres estaba alí chegou Anxo Amigo, que ía facer unha película: A conquista de Albania. E contesteille: «Pois imos conquistar Albania». Pero había que estar todos os días na granxa! O meu irmán estaba en paro en Eibar: chameille e pregunteille si quería unha granxa. O meu irmán chegou a Zalduondo e eu fun ás Bardenas a facer a conquista de Albania.

E antes de terminar, veu a oferta para o aquelarre; e mentres facía o akelarre, chamáronme para a Tasio, e así, de súpeto, unha cousa levoume a outra, pero sen que eu pensase niso, sen pensar en ningunha ocasión.

Como son as cousas... e agora, mira: a producir unha longametraxe!

Mencionou a fuga de Segovia. Máis aló da película, seguiu de cerca a fuxida real: participaches nela ou na súa organización?

En ambas as cousas: traballei por dentro e por fóra. No primeiro intento traballei no mesmo buraco no equipo técnico, que foi coller do popa. Logo empezamos a furar. Despois de matar moito, sacáronme do cárcere co indulto do rei. Cando xa estaba na rúa, tiven unha cita co comando que ía ir alí; foi en Tolosa. Non atopaban a entrada do buraco, estaba a uns 600 metros do cárcere, e expliqueilles cos planos onde estaba. Querían levarme alí, pero o perigo era grande, se os vía calquera funcionario. Máis tarde, paseando por Vitoria, decateime de que se marcharon de Segovia; por sorte, atoparon a entrada.

Especialmente nos anos 80, vostede adquiriu unha gran notoriedade. Como era iso de ter unha reputación que che sorprendeu?

Veu deseguido, pero non era tan neno. Tiña 29 anos na fuga de Segovia; 32 anos na época de Tasio. O máis canso foi en tempos de Tasio: en todos os bares gritábanme “Tasio!”. Pero, por outra banda, con moito gusto, porque me abriu un novo camiño.

Tamén viviches en Galicia durante moitos anos e alí tamén traballaches en audiovisuais.

Si. Cando estaba alí non me chamaban moito para traballar; A esmorga, Cela 211 e Faragullas de pan, esas longametraxes; fixen a serie O Faro para televisión para a FORTA, e algúns curtos tamén.

Alí creei esta produtora que teño agora: Art. Solar Tiña unha sidrería en Galicia, chamada Casarón Eguzki Art, e deille o mesmo nome á produtora: Eguzki Art Zinema. En total realicei tres traballos nesta produtora: A curtametraxe Terra do Millo, un exercicio de memoria, textos do escritor Emilio Araúxo e o Félix de Maceda centrados nos personaxes do Entroido e dous traballos por encargo: un para unha empresa de adegueiros e outro para o concello galego de Parada de Sil.

E o cuarto, o que vén, a primeira longametraxe e que tal: Rodada en Arxentina e aquí, a historia dunha época,... En que salsa metémonos/metémosnos!