O hondarribiarra Jesús Carrera foi asasinado aos 33 anos en Alcala de Henares en 1945, pero xa vivira once historias, entre elas dúas guerras, exilio e clandestinidade. Durante a Segunda República comezou a militarse no movemento comunista de Irún e en poucos anos chegou a ser secretario xeral do Partido Comunista Español (PCE).

Con todo, del apenas se soubo nada até agora, e durante máis de 70 anos os seus restos permaneceron esquecidos no cemiterio de Alcalá de Henares, ata que foron abandonados en 2018 e foron relegados cunha homenaxe.

“O historiador Aitzol Arroio chamoume para dicirme que debían ser desenterrados. Eu non sabía quen era Jesús Carrera, pero decidimos gravar ese proceso e recoller as vivencias dos familiares”. Así nolo conta o xornalista e documental Aitor Baztarrika. Logo embarcáronse nun proxecto máis amplo: “Partindo do investigado por Aitzol e outros historiadores, vimos que o personaxe histórico tiña a súa esencia. Como non se descubriu antes? Por que estiveron os seus ósos nun foso común até 2018?”, explica Baztarrika.

Tras case sete anos de traxectoria, Jesús Carrera: O resultado foi un documental chamado o vermello de Hondarribia, que ademais dun crowdfunding contou coa colaboración da Deputación de Gipuzkoa, o Concello de Hondarribia e o Instituto Gogoan. Estrearase este venres no Auditorio de Hondarribia da man das películas Orreaga, ás 19:00.

Formando un puzzle

Baztarrika dirixiu, guionizado e montado, pero detrás tivo un equipo. Desde o principio foi un gran reto: “A desinhumación é algo que ocorreu no presente, podiamos gravar, pero para completar a súa biografía política non tiñamos medios audiovisuais, porque todas as cámaras morreran. Entón decidimos atreverse”, di o interlocutor.

Hondarribia, Irún, San Sebastián, Pamplona, Aragón, Cataluña, Madrid... Foi unha viaxe con moitas paradas para “completar xeograficamente o puzzle”. Buscan nos arquivos e, por exemplo, atopan unha declaración que a policía fixo torturar a Carreira. Falaron con moitos expertos no contexto histórico, catorce entrevistas en total, como o historiador especializado na historia do PCE, Carlos Fernández, ou o investigador irunés Mertxe Tranche.

Ademais, obtiveron testemuños arquivísticos dos antigos membros da Carreira: “Tivemos sorpresas importantes, como o testemuño dunha compañeira chamada Teresa Harina. Coincidiron en San Sebastián ao comezo do franquismo e logo Teresa conta como se atopou no cárcere con Carreira e que estaba completamente destruído”, explica Baztarrika.

Guerra, exilio, torturas

Nacido en Hondarribia en 1911, Jesús Carrera comezou con tan só vinte anos de militancia de esquerdas, primeiro no sindicato UXT, despois nos mozos comunistas de Irún, e tras instalarse en San Sebastián, no Partido Comunista de Euskadi. En 1936, cando os fascistas golpearon, envorcouse na defensa da república, entre outras cousas como comandante do batallón Gernikako Arbola, con só 25 anos.

A súa traxectoria bélica é similar a outras moitas: Asturias, Cataluña… Cando en 1939 cruzou a fronteira de Le Perthus con miles de amigos, coñeceu os campos de concentración de Francia, entre eles o “campo dos vascos” de Gurs, pero ao final puido escapar coa axuda dos seus compañeiros comunistas.

Segundo o dirixente navarro Jesús Monzón, comezou a mediar nas estruturas do PCE en España e Francia, entrando de novo na España franquista para reestruturar o partido e crear células comunistas. Así foi nomeado secretario xeral do interior do partido, pero o 15 de marzo de 1943 foi detido pola policía nunha redada pouco despois de ser posto no seu cargo.

Carreira foi torturada brutalmente. “Temos esa certeza de que o xeonllo estaba esnaquizada”, explica Baztarrika. A tortura foi importante para poder identificar os seus restos na exhumación realizada en 2018 por Aranzadi baixo a dirección de Pako Etxeberria. “Teresa Harin contounos que organizaron unha fuga no cárcere de Alcalá de Henares, pero que Jesús non puido participar porque estaba totalmente roto física e mentalmente”. A pesar de varios intentos de fuga posteriores, Carreira foi fusilada o 16 de xaneiro de 1945.

Fóra do espazo público

Pero a pregunta inicial segue aí: como non sabiamos nada dela? Para Baztarrika, a súa temperá morte, fusilada aos 33 anos, pode estar relacionada: “En Euskal Herria temos máis coñecidos a Dores Ibarruri A Pasionaria, que fixeron unha longa traxectoria política. Carreira foi secretaria xeral, pero dedicouse a reforzar a estrutura do partido na clandestinidade, non a dar discursos no espazo público”, explica.

As herdeiras, as sobriñas María e Xabi Carrera, recibiron moi pouca información en casa do seu familiar: “O meu pai tiña unha recesión do xornal e sempre dicía que Gernika foi comandante do Batallón”, di Xabi Carrera no documental, pero apenas sabían nada máis. Máis que todas as terras arrichadas ao seu corpo tiroteado, a ditadura de corenta anos traballou máis para cubrir a memoria.

Tras a estrea en Hondarribia, os autores pretenden difundir a película noutros pobos de Euskal Herria: “Quixemos facer un documental didáctico –dinos a directora–, non só centrado no partido comunista. En definitiva, Jesús viviu importantes momentos da historia de Europa, a través dos cales tratamos de mostrar o vivido por miles de cidadáns que tiveron que adaptarse a contextos moi diferentes en moi pouco tempo”.