A pesar de que o debate sobre a relación entre arte e política é de longa tradición, non se esgotou, actualizouse e adaptouse á época. Como o entende cada un dos relatores?

“Houbo dúas correntes principais para abordar este tema”, sintetizou Mikel Cthulhu, de Cosmic Tentacles Studio: “Un que viu a arte como ferramenta de loita, e outro que di que a arte se debe facer pola arte, sen ensuciarlo coa política. Sabemos, con todo, que detrás da arte sempre hai intencionalidade política, dunha forma ou outra”.

A dramaturga Belén Nevado fala desde a súa propia experiencia. O teatro foi para el “unha ferramenta para a desconstrucción”, co obxectivo de xerar ideas creativas que estimulen a reflexión a través da imaxinación. “Detrás do que se fai sempre hai unha mensaxe”, di, pero non é consciente por casualidade. No seu caso, facía “o que lle saía das entrañas” e “tiveron que vir as feministas a dicir que iso era feminismo”. Cre que iso deulle unha dirección.

En canto á música, segundo Kattalin Barcena, de J Martina, aínda que vivimos “tempos moi despolitizados”, a música que se fai non é en absoluto apolítica, “está máis que nunca integrada en ideoloxías capitalistas ou non revolucionarias”. Por tanto, non hai música que non sexa política, na súa opinión. Máis aínda: “No proceso artístico tes que tomar decisións en todo momento, que dicir, con quen asinar, etc., e todas esas decisións teñen consecuencias políticas”. O que hai que distinguir é, por tanto, a música que xorde da conciencia e o compromiso político, e a que non o fai, que non ten vocación para iso.

“Quen din que non se sitúan reproducen a voz do seu xefe”, insistiu o músico Fermin Muguruza. Considera superada a idea de que ninguén, salvo os políticos, debe implicarse en política, con exemplos que demostran o contrario de que a historia está cosido: “Todos os movementos que contribuíron á transformación da sociedade tiveron a súa propia banda sonora, non hai máis que ver Congo, Xamaica, Alxeria, Sudáfrica…”.

Outra época

Con todo, todos os relatores dixeron que a época está noutro momento e que, como a sociedade cambiou, os procesos creativos e as experiencias artísticas son doutra maneira. Cthulhu sente que vivimos un “gran ruído” pola influencia das redes sociais, entre outras cousas, e que temos moitas razóns para ser pesimista. Nevado tamén dixo, ao reflexionar, que ve o mundo negro. Dálle a sensación de que vivimos no momento, de que todo pasa rápido, sen deixar marca.

Barcena describe o sentimento xeral da súa xeración: non futuro, non ceos que poidan mellorar as cousas, nin proxectos colectivos na rúa. E iso inflúe na música, por suposto. Se non hai colectividade na sociedade, cada un xera de si mesmo: “A min pásame isto ou o outro, dou a miña opinión ou me sitúo nun momento determinado”. Pero a música non reflicte o proxecto dun colectivo: “Agora tócanos pensar como facelo, utilizar a imaxinación política e artística, coñecer referentes históricos”.

Muguruza tamén se mostra decepcionado pola xente da súa xeración. Sempre foi contrario á nostalxia, pero desde a morte do seu irmán confesou que lle gusta lembrar cousas e loitas anteriores: O sucedido con Cicatriz en Vitoria-Gasteiz, como os mozos que se atopaban alí botaron atrás á Policía por atacar as festas alternativas… Con todo, di que nunca vai dicir que o pasado sempre é mellor: “De ningunha maneira, o mellor está por vir”.

E que vén de nós?

Neste sentido, Muguruza referiuse á alegría que lle achega a nova xeración que está a facer música en eúscaro, e a emoción nótase na súa voz. “Na década de 1990 fixemos un selo para que os grupos de todos os estilos tivesen a oportunidade de cantar en eúscaro, e é emocionante ver a escena que hai agora e sentir que o circuíto alternativo está forte”.

O Barça tamén se mostrou satisfeito pola decisión da selección española. “Con todo”, engade: “Non podemos esquecer o que están a facer os grupos que están a encher o BEC en Euskal Herria; non dicir nada de nada, neste contexto, é crear falsa esperanza á xente, promover falso positivismo”. Nevado tamén expresou a súa rabia porque cre que a frivolidade triunfou, que vivimos demasiado comodamente. Con todo o que está a suceder e, en concreto, co xenocidio contra os palestinos, non entende como é posible que “non se parou todo”.

Muguruza vive con ilusión, por exemplo, nos concertos de J Martina, ver á xente cantando e bailando, e di que esa forza nos ten que levar: “Temos que facer caso á próxima xeración”. Cre que hai que seguir celebrando a comunidade e a vida, e que a música ten un papel tan vital niso.

Tamén hai retos. Hai vinte anos Muguruza facía, por exemplo, África Bibang, orixinaria de Guinea Ecuatorial, música negra, e estaban contentos, así lembra Muguruza, porque pensaban que iso era o que ía vir á música vasca. “Iso é o que lle falta á música vasca, non conseguimos sumar toda a diversidade cultural que hai en Euskal Herria”.

Que se pode dicir e que non, quen decide?

Os relatores falaron de casos de censura e represión. Cthulhuk preguntouse se o TEDH mostra unha "debilidade evidente" nas estruturas de Estado. Para Barcena, con todo, non temos capacidade para defendernos. “E o máis grave é o cárcere”, engadiu, “pero a censura está a normalizar en sentido común a falta de liberdade de expresión”. Muguruza tamén denunciou a “ofensiva cultural brutal” que estamos a sufrir, especialmente no cine, e puxo como exemplo a película A Infiltrada.

A arte tamén serve para aflorar as contradicións e tabús dentro da comunidade. Nevado sábeo ben. Nunha obra de teatro, un rosario que manchara co sangue da menstruación pareceulle redondo: Sacade os vosos rosarios dos nosos ovarios! Di que lle sorprendeu a reacción da xente, que mesmo aos punkers e aos militantes, ao parecer, pareceulles “excesivos”.

Potencialidades e imposibilidades da arte

Así as cousas, que facer? Mikel Cthulhuk cre que hai que remarcar o “realismo capitalista” e que para iso a arte ten unha vantaxe, en comparación coa política ou a filosofía, porque apela máis directamente á imaxinación e ás emocións. Para Bárcena, a arte tamén serve para a axitación, para sentir rabia, para fortalecer ao colectivo, e é necesario. Pero a arte en si mesmo non cambia as cousas, fai falta un enfoque máis amplo. “As cousas cambian na organización política e a arte ten que axudar a ese movemento”, dixo Barcena.

Na mesma liña, Muguruza lembrou o que dixo nunha entrevista un grupo de música palestino: “Saben que a música non parará a maquinaria da guerra, pero repiten a famosa frase de Bertolt Brecht, Na época escura, cantaremos? Si, cantaremos sobre a época escura”.