Todos sabemos que todo español ten, como en Madrid, en Abaltzisketa ou Amoroto, todo o dereito a vivir en castelán, e non só o dereito, senón tamén o deber de sabelo, porque así o establece o artigo terceiro da Constitución do 78 –non esquezamos que está no preámbulo da Constitución, é dicir, dentro dos artigos máis esenciais–. Os outros idiomas, no mellor dos casos, poderían ser utilizados no seu propio territorio, pero con coidado, sen molestar aos que non saben. Como foi o debate deste artigo no relatorio, na comisión e no congreso? Non foi a introdución do concepto “nacionalidade” a que provocou o terremoto, e os militares non participaron, polo menos de forma ostensible, pero si tivo o seu percorrido.

Como é de supor que se coñece a dinámica dos últimos corenta anos, no dereito de autodeterminación, do mesmo xeito que Letamendia, destacaron os cataláns sobre as linguas. Por suposto, o punto central do debate foi o diferente tratamento entre as linguas: desde o punto de vista dos españois, a unha única nación española correspóndelle o español como único idioma obrigatorio, e as linguas das nacionalidades poden ser oficiais no seu territorio pero sen molestar aos falantes españois. Que propostas presentaron os cataláns?

Os membros do Grupo Parlamentario Minoritario Catalán presentaron unha emenda ao primeiro parágrafo do artigo proposto polos “pais” da Constitución. Querían modificar o primeiro parágrafo do seguinte modo:

Todas as linguas nacionais serán oficiais nos seus territorios. O castelán será a lingua oficial dos órganos do Estado, sen prexuízo do que ocorra no municipio.

Víase claramente o que querían: Que en Cataluña (e en Euskadi e Galicia) o catalán (euskera e galego) sexa oficial, polo menos na mesma proporción que o castelán, e asumindo que a lingua dos órganos do Estado fose o castelán. En canto ao segundo parágrafo, a emenda da Minoría Catalá establecía que nos territorios autónomos con linguas distintas ao castelán, cada estatuto autonómico definiría “o carácter oficial exclusivo ou transitorio cooficial co castelán da respectiva lingua”.

Ante a falta de avances nesta emenda, retirouse na Comisión de Asuntos Constitucionais e expúxose unha nova, a de reserva, si a primeira non tiña un bo plan:

As demais linguas de España serán tamén oficiais nos territorios autónomos de acordo cos seus recintos. Todos os residentes en devanditos territorios teñen o deber de coñecer e o dereito a usar a aquelas linguas.

Á hora de xustificar a emenda argumentouse que o recoñecemento da oficialidade era o seguinte: “quedaría minimizado si non se axusta coa obrigación que teñen en territorios autónomos, con tamén oficiais de coñecelas”.

O Grupo Parlamentario Vasco, pola súa banda, propuxo agrupar os dous primeiros parágrafos do artigo “dos pais” e redactalo da seguinte maneira: “O castelán é a lingua oficial do Estado e as demais linguas de España son tamén oficiais nos territorios, de acordo cos seus Estatutos”. Privación do dereito e, en particular, da obrigación ao castelán.

Para a UCD (máis discreta) e para a AP (máis brusca), había que sinalar a clara diferenza entre as linguas (é dicir, entre os falantes), é dicir, entre o castelán e o resto: “con argumentos que ían desde a universalidade da lingua de Cervantes á protección dos castellanoparlantes residentes en territorios con linguas propias que podían ver ameazado o uso da súa lingua materna”.

No debate da Comisión, Trías Fargas, a diferenza do dereito de autodeterminación, defendeu con entusiasmo a emenda da Minoría Catalá. Primeiro, afirmou que os cataláns aceptaban o bilingüismo, pero que a diferenza entre o castelán e o catalán facía necesario tomar medidas para lograr a igualdade das dúas linguas, especialmente o coñecemento do catalán como lingua obrigatoria en Cataluña e dar ao catalán algunhas vantaxes respecto da oficialidade en Cataluña. Isto era necesario, na súa opinión, para lograr a paridade e o equilibrio entre as dúas linguas.

Para o deputado do PNV, Iñigo Agirre Kerexeta, o feito de que o castelán sexa oficial en todo o territorio español implica o seu coñecemento e uso e a súa utilización

A reiteración pode interpretarse textualmente como se nacionalizou unha lingua sobre, en claro un atentado contra o espírito de igualdade e que respecto polo recoñecemento cultural do recoñecemento cultural das nacionalidades e rexións do Estado debe inspirar, a non ser que precisamente se pretendese a cláusula defensiva para o castelán. (…) A Constitución nominal implica unha política reparadora de situación de prolongada inxustiza e prolongada discriminación.

En pleno debate, Felip Lord, de Socialistes de Catalunya, propuxo unha emenda, en concreto, a seguinte frase: “Garantiranos os medios para que todos os residentes nos territorios autónomos coñecen a lingua respectiva e o dereito a usala”. Opinaba que non podían

Os desexos dos cataláns, se non aseguramos desde a Constitución unhas condicións de existencia e desenvolvemento iguais para o catalán e o castelán en Cataluña”. (...) de ningún xeito contén elementos de coacción para os habitantes das comunidades autónomas, ás comunidades autónomas doutras áreas temáticas, aos que se aseguran en cambio, o euskara e o uso da lingua da lingua de adopción, se se trata de practicar o práctico e usalo.

Tampouco se aceptaron as emendas posibilistas, e gañaron as que querían asentar para sempre a lingua dominante. Así andamos, tal como andamos. Para quen queremos cambiar o noso status político-lingüístico, é interesante ter un ollo á transición española, ao auto-reforma do franquismo, porque de aí veñen moitos impedimentos.