Gemma Piérola (Barañáin, 1974) é actualmente presidenta do Instituto Gerónimo Uztariz (GUI). Estudou Historia durante moitos anos en Secundaria e actualmente é profesor na UPNA. Este sábado, 23 de outubro, celebraranse as xornadas do Condestable de Pamplona, coincidindo co 40 aniversario da fundación. Ás 10:00 horas Emilio Majuelo ofrecerá unha charla sobre “A aventura historiográfica do GUI” e ás 12:00 celebrarase unha mesa redonda coas persoas que foron presidentes do instituto.

Instituto Gerónimo Uztariz, Historia Económica e Social. Por que eses dous apelidos?

Cando se fundou o Instituto, en 1984, as correntes historiográficas máis innovadoras doutros lugares, como as francesas, eran a Historia cuantitativa ou a Historia económica. Explorábase as causas do desenvolvemento económico e da historia social e estudábase a súa influencia na poboación. Foi entón cando empezou a falar de Historia Económica e Social, e na década de 1980, iso aínda non se fixo en Navarra. Á fin e ao cabo, as persoas eran e son as protagonistas destes procesos sociais, e estes dous apelidos son unha mostra do compromiso historiográfico do instituto.

Un dos grandes obxectivos do GUI era asentar as bases históricas da Navarra contemporánea. En que medida cumpriuse?

Non é do todo así. Respecto dos plans iniciais, Emilio Majuelo, un dos fundadores do instituto, no número 9 da Revista Gerónimo Uztariz dicía: “Temos que coñecer mellor a historia contemporánea de Navarra e incrementar a colaboración para completar os amplos baleiros historiográficos, non históricos”. Até entón a Historia non era sempre precisa, ás veces desfigurada ou de poucas fontes no que respecta ao rigor empírico que require a investigación. Naquela época tratábanse principalmente temas artísticos, etnográficos, a Antigüedad e a Idade Media, e era rechamante a falta de elaboración da historia contemporánea.

Ante esta situación, un grupo de mozos historiadores fundou o Instituto Gerónimo Uztariz. Necesitaban unha historiografía diferente, comprometida coa situación que nese momento vivía o país e que respondese a esa realidade. Así comezaron a materializarse as investigacións realizadas no grupo, cunha mirada crítica e con rigor empírico; apareceron novas interpretacións da Historia de Navarra, pero tamén complementaban as realizadas até o momento.

Ponería algúns exemplos destes traballos.

Durante estas catro décadas organizáronse numerosas xornadas e congresos. O grupo publicou unha serie de obras que na Historia Contemporánea de Navarra eran completamente descoñecidas. Algúns exemplos: II. A Navarra republicana, as cuestións relixiosas deses anos, a guerra civil, a violencia e a represión daquela época, a ditadura franquista posterior, os conflitos sociais do século XIX en Navarra, as biografías republicanas, os traballos sobre a privatización dos montes de Navarra, os bens comunais, as relacións de propiedade entre finais do século XIX e 1936, o nivel de vida de Navarra rural.....

E atención, fíxose moito, pero aínda queda moito por facer, máis aínda cando o negacionismo está moi vivo, ou o conformismo, ou non comprometerse historiográficamente. Estas actitudes non axudan.

Que achega ten que facer a Historia a Navarra en 2024?

Eu creo que a Historia ten polo menos dúas funcións. Unha teórica que mostra o que pasou. O outro social, para soster a necesidade dunha conciencia crítica do ser humano con respecto ao seu pasado colectivo, é o compromiso de mirar e sentir os problemas do mundo no que vivimos. O labor do historiador non é construír unha tradición que sexa aceptada pola maioría, senón coñecer os feitos e analizar as súas causas e consecuencias.

Avanzouse moito en investigación e quizá non tanto en divulgación. Segue sendo unha materia pendente a de divulgación?

Para nós a divulgación é moi importante, estamos niso. Aí estamos con profesores de Secundaria, concellos e outras asociacións. A Historia ten que estenderse a todos os públicos, pero non sempre é fácil. Acabamos de ter un congreso sobre Historia con Memoria en Navarra e alí, compañeiros de Secundaria destacaron que a sociedade cambia, a súa linguaxe, e o tempo de atención, e que por tanto necesitamos outras formas de contar a Historia. Traballar a Historia con rigor e un bo podcast de Historia non son contraditorios; proba diso é a boa acollida que reciben en Euskalerria Irratia os podcasts realizados por un grupo de mozos investigadores graduados en Historia.

Teño a impresión de que na educación aínda é máis importante a historia afastada que a que pasou hai unhas décadas, e que o que pasou desde o Franquismo até a actualidade tócase menos. Non sei si é así do todo.

Si, así é. Que hai que facer ante iso? Creo que temos que coñecer esa historia que temos preto de nós, non debemos temela, nin vela como un tabú histórico. Algúns din que non pasou tempo suficiente para mirar a esa época con perspectiva suficiente, pero non creo que sexa así. Iso utilízase como escusa. Poida que haxa procesos que non estean completamente pechos, pero non hai ningún problema ou prexuízo para estudar a historia recente.

A investigación é un obxectivo importante do GUI e para a súa investigación hai que acudir aos arquivos, pero non sempre é posible, aínda hai moitos temas completamente pechos. Pídese na sociedade que se abran os arquivos necesarios para que se poida investigar?

Na sociedade... iso non é fácil de responder, pero nós pedímolo, si, non o dubides. Proba diso é que o ano pasado os expedientes de 40.000 presos navarros durante a ditadura foron trasladados ao Arquivo Real e Xeneral de Navarra, e en diante serán obxecto de estudo para quen o desexe. Tratábase dunha petición de hai moito tempo e sempre se negou. Iso axudará a coñecer mellor como foi a represión durante o franquismo.

Aínda que tarde, os arquivos están a abrirse aos poucos, chama a atención o difícil que é chegar a varias fontes en Navarra. Noutros lugares non hai problemas para rastrexar, pero aquí si. A lexislación non axuda a iso.

Que retos ten o GUI na actualidade? E as historiografías de Navarra?

Acabo de citar un artigo de Emilio Majuelo no que dicía: “O futuro do Instituto está ligado ao traballo colectivo, á reflexión e ao debate, así como ao espírito crítico e comprometido coa realidade que vivimos”. E ademais, debemos adaptarnos aos novos ámbitos que requiren análise histórica e ao público que os le e escoita.

A historia non pode ignorar estes problemas cotiáns nos que somos protagonistas, non pode obviar o compromiso coa realidade, con todo o que iso significa.