De feito , o eúscaro chegou a 2023 vivo e a través de 810.000 falantes, segundo os resultados da última Enquisa Sociolingüística.

O certo é que, aínda que as historias oficiais expresan a miúdo outra cousa, os procesos de dominio das linguas non teñen lugar de forma natural. Senón que estas preponderaciones, como no resto do público, son consecuencia das políticas da época a favor destas linguas. Dito doutro xeito, o dominio actual do español e do francés débese aos impulsos, decisións e medidas políticas dos séculos.

Ademais, estas medidas, desgraciadamente, non se tomaron unicamente a favor desas linguas, senón contra outras, como o eúscaro. É dicir, a historia dos últimos séculos do eúscaro é dun proceso de minoración e dominio. Non só as medidas contra a linguaxe, senón tamén contra os falantes. As ferramentas foron variadas, desde lexislacións para deixar ao eúscaro fóra das institucións centrais da época que vertebran a sociedade, até a persecución de falantes concretos.

Algunhas destas prohibicións e sancións forman parte da nosa memoria viva, como o anel que se aplicaba aos escolares que practicaban en eúscaro. Unha estratexia maliciosa e perversa, xa que facía nenos como salvadores de nenos, opresores. Na recomendable película ‘Bizkarsoro’, que acaba de estrear o cineasta Josu Martínez no Festival de Cine de San Sebastián, recóllese, ademais de con beleza, a traxectoria deste instrumento de gran destrución.

Por tanto, si: o feito de que o eúscaro permaneza até os nosos días tendo en conta o contexto que lle tocou vivir ten un matiz de misterio. Ou, máis directamente, a dos milagres. Pero ao mesmo tempo sabemos que ten pouco de misterio e de milagre. A razón desta duración é que durante séculos, décadas tras décadas, de xeración en xeración, miles de persoas optaron polo eúscaro. Ás veces e cantos, inconscientemente, por instinto. Noutras ocasións, moitos, con total conciencia, como exercicio de soberanía individual e colectiva. En calquera caso, esta suma levounos a sobrevivir até os nosos días, cunha barreira á agresión dos séculos español e francés, a corrente forte de fondo.

A historia non é plana nin unha liña recta. Pola contra, a trenza é sinuosa e complexa. Moitas veces as cousas do pasado e as que creemos superadas xórdennos novas forzas e variantes. Eu diría que algo así nos ocorreu coa agresión xudicial contra o eúscaro. Por unha banda, os argumentos e conclusións da serie de sentenzas que se están producindo en contra das normas e leis que perseguen a normalización do eúscaro non son estraños: o que insisten é que temos unha única obrigación coas linguas, saber o español. O español é o que marca a medida dos dereitos fundamentais, por suposto no caso de Hego Euskal Herria, pero no País Vasco Norte a dinámica é aínda máis violenta co francés.

Pero, doutra banda, parécennos cuestións do pasado porque criamos que na Comunidade Autónoma Vasca, en Álava, en Bizkaia e en Gipuzkoa, xa percorreramos unha vía de oficialidade e de protección xurídica, irreversible –eramos conscientes de que na maior parte de Navarra e en Iparralde era moito máis precaria–. Criamos que os mínimos para garantir os dereitos lingüísticos dos vascos eran aceptados e compartidos, non só na sociedade, senón tamén en case todo o arco político e nas principais institucións do Estado. Pero non. Unha vez máis a historia lembrounos que a trenza é travesa e complexa. E que hai correntes de fondo que se manteñen moi fortes.

Seica teño fai uns 25 anos, cando era xornalista encerrado na forza ‘Euskaldunon Egunkaria’, como me dicía o noso avó Joaquín Txiki: “a vostedes vanlles a pechar o xornal, porque os que mandan son os nenos de antes”. Recoñezo que cando o meu avó me dicía iso miráballe coa benevolencia do mozo co ancián: entendía a súa lóxica pero pensaba que estaba moi equivocada. O golpe de realidade levoume a tomar conciencia da súa sabedoría e da forza das correntes de fondo.

Por tanto, este é o panorama actual: pensabamos que grazas á iniciativa e o impulso de moitas persoas, e á institucionalización de todo iso, tiñamos garantidos uns instrumentos mínimos para a elaboración de políticas lingüísticas a favor do eúscaro, na Comunidade Autónoma e en parte de Navarra. Como mínimo, porque o diagnóstico compartido da actividade vasca é imprescindible para facer fronte aos grandes retos de futuro. Pero as crenzas hánsenos corrupto por encima da metade, e a serie de sentenzas dos últimos tempos deixounos totalmente debilitada a instrumentación. Demostráronnos que a corrente de fondo das principais linguas é moi forte e está sempre aí, na porta.

Por iso é tan importante a manifestación que o Consello organizou para o próximo 4 de novembro en Bilbao, punto de encontro das principais institucións que traballan na variada e extensa actividade cultural vasca: para pór un valado á agresión, para dicir que somos miles de cidadáns e cidadás que nos centramos en eúscaro, que vivimos e vivimos en eúscaro. Non só iso, senón tamén para sinalar que a cuestión lingüística está intimamente unida á configuración dunha sociedade máis xusta e cohesionada, e que, por tanto, apostar polo eúscaro, profundar na normalización do eúscaro, é dar un paso para garantir os dereitos de todos e todas, profundar na convivencia e a democracia.

Por iso dicimos ‘Ante a agresión: de acordo co eúscaro, en eúscaro un’: apostar polo eúscaro é apostar por todas as linguas minorizadas, ao contrario do que din esas sentenzas, porque o eúscaro é unha forza integradora e integradora. Mesmo, porque apostar pola diversidade e o respecto dos demais é apostar polas linguas e os falantes minoritarios.

En definitiva, o ‘misterio’ ou ‘milagre’ do euskara expresado por Mitxelena, ao que me referín na orixe, se queremos que siga sucedendo –é dicir, que o eúscaro e as persoas que nos focalizamos no eúscaro-, necesitamos entre todos e todas que o 4 de novembro, en Bilbao, poñamos un valo á agresión. Ou, dito doutra maneira, construír unha ponte ao futuro por encima das correntes de fondo de sempre.