A maioría empezou a vivir en residencia hai moitos anos, máis de dez, máis ou menos dunha vintena. O obxectivo do proxecto é o empoderamiento, a formación e a autonomía dos residentes. Pero se é difícil dar a volta ás enfermidades mentais, aínda máis difícil na nosa sociedade estigmatizadora e excluínte. Biografías persoais duras, sufrimentos intensos, gran sensibilidade cara a elas, fraxilidade, das que a maioría das veces derívanse os padecimientos e enfermidades mentais. Tanto os supostos “normais máis sans” como os “enfermos oficiais máis diagnosticados”.

“Por que comezaches a vivir en residencia?”, primeira pregunta. O factor final foi unha crise extrema en moitos casos: “Como a maioría, empecei a vivir aquí despois dunha crise”; “Entrei en 1998, tras ser ingresado por un brote psicótico. Aínda me desbaste a cabeza ás veces”. Na maioría dos casos, antes destas crises acumularan moitas vivencias e sufrimentos. As formas concretas do sufrimento son diversas: “Eu teño paranoias, que me van a pasar cousas malas ou me van a facer -non direi que–; “Eu ouzo voces. Co coronavirus non me están atacando moito”. O consumo de drogas saíu a colación un par de veces, máis que a orixe da enfermidade, como motor de profundización: “Vin á residencia hai dezaseis anos. Tiña unha enfermidade mental agravada polo consumo de tóxicos”.

Algúns falaron de convivencias conflitivas coa familia, e o feito de que comecen a vivir en residencia axudoulles a mellorar esas relacións: “Non tiña boa relación cos meus pais e denunciáronme polos conflitos. Chegaron os policías e dixeron que alguén debía irse fóra de casa. Estiven dous meses en casa dos meus irmáns e logo vin á residencia”. Segundos: “Levo trece anos en residencia, porque teño unha enfermidade mental. En casa dos pais a situación era moi mala, agora levámonos moito mellor na distancia”.

Biografías duras pero que poden ser moitas: “A adolescencia foi bonita. Estudaba, traballaba, conducía... pero tiven problemas co consumo de tóxicos, e o suicidio da miña nai foi unha explosión, e xa estaba na universidade, sen ganas de seguir adiante. Estiven no psiquiátrico, roubei para comer e detivéronme, ingresei en prisión, vagabundeé por Europa... Levo catro ou cinco anos na residencia. Fago o posible por estar co que é a miña familia”.

Moitos falan en ton de agarimo e de recoñecemento da residencia e dos seus traballadores, dicindo que o lugar e a xente fíxolles ben (o traballador que dirixe as entrevistas, en varias ocasións, dilles con humor que non se “peloteo”. Un dos residentes que leva moitos anos falando de enfermidade diagnosticada falou desde a perspectiva do tempo: “Antes non había nada, nin servizos sociais, nin coñecemento... Houbo que empezar aos poucos. Na época de Franco, como a ikastola, non había nada que empezar. Fixemos o que podemos coa enfermidade mental e os medos e as esquizofrenas. Estou moito mellor do que estaba”.

Covid-19 e nova vida

As rutinas son especialmente importantes para as persoas con enfermidade mental: horarios, actividades, relacións... Os responsables da residencia esfórzanse por manter unha vida activa para os residentes. Algúns teñen emprego, teñen talleres ocupacionais, salguen pola súa conta á rúa e dan paseos. Agora a situación cambiou de raíz. Tamén están pechos ao tráfico, aínda que se trata dun apartamento dunhas 30 persoas, segundo informou o Departamento vasco de Seguridade. Queremos saber como a crise do coronavirus e o confinamento cambiaron as súas vidas.

“Quitoume moita liberdade”, resumiu un dos residentes nunha entrevista de grupo. Modificouse a actualidade da residencia: “As actividades son máis curtas, estamos máis divididos en grupos, pero ao mesmo tempo achegámonos máis, falamos máis... É malo, pero non todo é malo”. “Antes facíame raro ver aos profesionais da residencia con máscaras, agora resultaríame raro o contrario”. “Estamos ocupados en todo momento. O bo tempo tamén axuda”. “Pensaba que sería peor vendo como están as cousas fóra, pero aquí témolo bastante controlado. Tomáronse moitas medidas, creo que entre todos estamos a facer un bo traballo, os educadores e nós”. “Notei un pouco de medo e tensión entre os profesionais, si, en xeral para todos”.

Máis aló das actividades e espazos directamente vinculados á residencia, as vidas en xeral cambiaron ás persoas que viven nela. A pesar de que pasan máis tempo falando por teléfono, botan de menos a familiares e amigos, ou simplemente a andar pola rúa: “Non vexo á miña nai, non vou a casa dos meus pais, boto de menos aos meus irmáns e ao meu monitor, aos cans de Gamarra. Algunha vez comín un pintxo e lin un xornal”.

 

 

 

 

 

Entre medo e tranquilidade

A situación creou medo á maioría dos residentes dunha forma ou outra. O medo a contaminar a un mesmo ou aos seres queridos, por exemplo: “Eu teño un pouco de medo ao contaxio, ás veces son pesado cos meus compañeiros, pero a min tamén me esquecen de cando en vez”. Perda de emprego e medo á situación social en xeral: “Saíndo á rúa e todo pecho, sen xente, e dis, cando acabará isto?”. “Ao principio, mal. As rúas buxán, porque é o maior contacto coa nai, as distancias...”. “Medo a perder o traballo, medo a enfermar aos familiares. Na empresa estamos en regulación temporal”. En calquera caso, as vivencias non se poden xeneralizar: “Algúns o levan moi ben, outro mal, eu estou entre eles”.

Un dos pacientes presentou síntomas que poderían ser os da COVID-19 e estivo confinado nunha habitación individual, dentro da residencia, como medida preventiva: “Fíxoseme longa e dura, dando voltas á cabeza e pensando, si, bastante dura. Ao principio tamén o susto, cando o médico me dixo que podía ser coronavirus”.

Nas súas palabras obsérvase unha evolución. Os medos iniciais e as ansiedades por romper as rutinas acougáronse co paso do tempo. Fóronse adaptando á nova situación, facendo un esforzo persoal e colectivo: “Eu pasaba moito tempo na rúa e facendo actividades. Estou a aprender a organizarme doutra maneira e a ocupar o tempo. Lévoo moi ben, estou sorprendido, o home saca forza de onde sexa”. “Os primeiros días de cambio de rutinas foron difíciles, xa que sabemos que cando se implanten as novas, isto vai ter un final”. “Lévoo bastante ben, temos patio, actividades, podes falar coa xente fumando un cigarro ou tomando un café. A xente está a responder ben, non vin enfados nin conflitos...”. “Estamos a axudarnos a levarnos o mellor posible”. O tempo axudou a adaptarse aos cambios, si, pero o alongamento do peche, ao mesmo tempo, fai que a situación sexa cada vez máis insoportable, xa que os padecimientos acumúlanse.

O consumo de tabaco, café ou caramelos industriais é habitual entre os usuarios da residencia. O consumo de tabaco e café aumentou co aumento da ansiedade: “Nótase que hai máis ansiedade polo tabaco”. Os doces non están dispoñibles no interior da residencia. Un par de cambios apuntan con humor: “Estou a adelgazar. Non como pintxo, non compro bolos...”. “Non como bollería industrial, as pastillas engórdannos, pero estou a adelgazar co confinamento”.

Fixeron moitas alusións aos que están peor que eles, con empatía. Expresan preocupación e, ao mesmo tempo, axúdalles a relativizar o seu sufrimento ou as súas dificultades: “O duro é para todo o mundo, e nós temos que comer, podemos ver a televisión, temos actividades e xogos, cóidannos ben...”. “Fóra vai estar pasando moi mal a moita xente. Esmoleiros, defensas baixas... aquí estamos de moito nabo, tan claro”. “Isto uniunos moito a todos, demostrouse que somos parte dunha cadea. Os profesionais da saúde sanan á xente, nós facemos o noso quedándonos en casa”. “A familia está ben, a miña nai estaba a tomar quimioterapia e non recibiu o coronavirus, esas cousas tranquilizáronme”.

Confinamento psiquiátrico; confinamento pandémico

Moitas das persoas con enfermidade mental severa realizaron longas estancias en unidades psiquiátricas, en ocasións en condicións moi duras: hospitalizacións non voluntarias, sen posibilidade de saír, mesmo atadas ocasionalmente, moi medicadas, con manifestacións extremas da enfermidade: alucinacións, voces, desexos autodestructivos...

O confinamento actual trae as súas conejero. A algúns, para mal: “O confinamento lémbrame a min os ingresos hospitalarios e nalgúns momentos pásoo mal”. “Fun ingresado tres veces na miña vida. O de agora non me saíu ben”. Outros din que o vivido entón sérvelles para afrontar a crise actual: “Como estiven ingresado varias veces, levo mellor o peche: faime máis llevable, máis tranquilo, sei calar nalgúns momentos…”. “A maioría de nós sufrimos longos ingresos psiquiátricos. Iso axúdanos agora a soportar certas situacións: ver á xente con máscaras, non poder saír, estar illado da xente... Porque a xente está sen liberdade, e nós vivimos iso”. “Moitos de nós pasamos por aquí moitas calamidades, estivemos encerrados moito tempo, mesmo en situacións máis duras, e somos capaces de levar o confinamento”.

Que poden ensinarnos?

Medo, illamento, moitos contextos duros de convivencia, incerteza económica, social, ecolóxica e política. Esta vez non é a realidade dos “enfermos mentais”, senón a da maioría da poboación. É previsible que a ansiedade, os desequilibrios emocionais, o sufrimento psicolóxico, a esquizofrenia, a psicose ou a neurosis aumenten durante estas semanas na sociedade e que vaian seguir aumentando máis aló do confinamento e a situación de emerxencia. Con estes sentimentos, situacións e sufrimentos conviven as persoas que residen na residencia Fogar Alavés desde hai anos. Que poden ensinarnos da súa experiencia? Que cousas ou estratexias sonlles útiles? “Sen pastillas, non?”, dixo un no grupo, no que todos se riron.

Algúns destacaron a importancia de pronunciar o sufrimento e falar con alguén: “Cada un víveo dunha maneira, pero o primeiro é falar con alguén. Ser consciente do que está a suceder”. “Eu vivo con ansiedade. Só falar axuda moito, para min é un desafogo”. Trátase de persoas en xeral, pero tamén se recomenda acudir a “un profesional” cando sexa necesario.

Consideran moi importante identificar cales dos sufrimentos e medos que senten son reais e cales non tanto, ou que hai debaixo deles: “Eu tomo unha páxina para escribir ante o medo, e así me dou conta do que hai debaixo dese medo. Ou, acepto o que estou a vivir e ireime aos poucos a dar a volta”. “Eu teño paranoias. Para tranquilizarme, tento diferenciar o que é inventado, o que é verdadeiro e no que estou errado”.

Moitas veces adiantamos o que pode vir representando as opcións máis duras. Reitérase a recomendación para evitalo: “Non sexas hipocondríaco, non vaias adiantar acontecementos de sufrimento que aínda non sucederon, reláxache un pouco vendo unha película, lendo. Un dos grandes perigos nesta situación é o paranoia, a paranoia é a consecuencia do medo”. “Si é polo que vai pasar a angustia (perda de emprego, hospitalización da avoa, enfermidade do familiar médico...) non adiantar”.

Nestas semanas de ondada de noticias sobre o coronavirus, a falta de atención á televisión e informacións en todo momento axuda a limitar a ansiedade e os medos. Algúns propoñen realizar actividades que nos tranquilicen e gocemos. Escoitar música, ler, falar con amigos e familiares, exercicios físicos, ou o tai chi axúdalles, por exemplo. Outros responderon desde a dimensión colectiva: “Hai que ser comprensivo e xeneroso porque hai moito sufrimento. Todos pasamos ao principio máis medo e avanzamos: respirar, relaxarnos e avanzar”. “Facer cousas que che fagan sentirche ben e axudar ao outro”. Outro subliñou o optimismo: “A miña estratexia é espertarme todos os días e dicirme a min mesmo ao levantar a persiana: un día menos. O deporte axúdame moito, alégrame ver á xente da residencia cada mañá”.

Todo iso e celebralo conxuntamente ao finalizar o confinamento. En grande: “Cando acabe, que nos leven a todos a unha sidrería. Todos agradeceriamos unha boa chuleta”. Ou en pequeno: “Conformaríame cun par de ovos con patacas fritas e un doce”. Consciente de que o que estamos a vivir non vai acabar coa desaparición do confinamento ou do estado de emerxencia: “Farásenos raro atoparnos na rúa e ‘ai, a distancia’”. “Imaxínome que non se acabarán todas as medidas dun día para outro, que teremos que ir adaptándonos”.