“A Urdintarra”. Así se chama o muíño que se atopa no pobo de Urdiain, aínda que o principal era de Etxarri. Josefina Iriberri viviu toda a súa vida no pobo. Naceu en 1933 e alí viviu até agora. Con todo, parece que pasou pouco tempo, xa que conta as historias vividas e vistas no muíño, coma se sucedesen onte. É unha muller chea de anécdotas e vivencias que ten moitas ganas de contar.

O muíño non se atopa no mesmo pobo, senón preto da zona de Ubeldarrain. Ten lóxica porque sendo muíño necesita auga para pola en marcha. Josefina conta facilmente como funciona a máquina: “Ten dúas pedras, unha encima e outra debaixo. O de abaixo, ‘soleira’, está parado, non dá voltas; o de arriba é ‘voadora’, que se move”.

Con todo, necesítase algo para que a pedra da parte superior dea voltas e nesa ecuación entra a auga. A auga pasaba por baixo da habitación onde se atopan as pedras de muíño, “con moita forza”, como di Josefina. Esta auga daba voltas ao xiro que hai debaixo da casa, o que á súa vez facía mover a pedra da ‘voadora’. Deste xeito moíase o gran colocado entre as dúas pedras. Nos últimos anos de funcionamento, a cebada era a principal moída, pero non era o único produto. O millo era outro dos temas, “para poder comer talos cando había miseria”. E por último, tamén moían o trigo en “A Urdintarra”. Cada un dos grans tiña as súas dúas pedras para non mesturar, e unha vez triturados recollíanse nas caixas os produtos obtidos. Josefina conta que as pedras da cebada e o trigo son un pouco máis pequenas e o millo máis groso, porque é “máis difícil” triturar o gran de millo.

Naceu alí, pero o muíño non sempre foi seu. De feito, o xefe era de Etxarri, ou polo menos así era. Segundo conta Josefina, a muller realmente rica era a muller, a muller do dono de Etxarri, que era de Urdiain. De aí o nome, e a eles pagábanlles a renda todos os meses, unha parte dos seus beneficios: “Pagábanse 200 pesetas ao mes. Era unha fortuna naquela época. E non era só por vivir, senón que lle coidaban todo o caserío e o muíño”.

Alí viviu toda a súa vida e alí traballou Josefina, e non era tarefa fácil. Aos 12 anos empezou a levar sacos de millo, trigo e cebada ás costas, e a axudar nos labores de muíño. “E o meu pai xa traballaba con 8 anos no muíño de Iturmendi”, detalla Josefina. Non cultivaban millo, trigo nin cebada, senón que as traían de fóra. As ferraduras pódense ver no muro exterior do caserío. “Aí ataban os burros e os cabalos. Si non, a xente viña de Altsasu cos sacos ás costas”, lembra Josefina.

De feito, sobre algúns clientes de Altsasu, Josefina conta con tenrura unha anécdota. Hai uns anos viñeron desde Altsasu a darlle as grazas: “Viñeron fai non moito. Unha muller de Altsasu díxolles aos seus fillos que se estaba morrendo: ‘Ide dar as grazas ao muíño de Urdiain’. Os seus fillos dixéronlle que a nosa nai xa morrera, pero de todos os xeitos viñeron”. Josefina di claramente: “A nosa nai era moi valente, moi boa”. Nunha ocasión, por exemplo, outro cliente levoulles sacos para picar no muíño os sacos de gran, pero no camiño, o burro que levaba o carro asustouse e os sacos caeron ao solo. “Os grans de millo estaban sucios, pero, con todo, a miña nai aceptounos”, di o veciño de Urdiain. Este cliente casou despois e foise a vivir a Pamplona, pero viña todos os anos a visitar o muíño até a súa morte.

Josefina non ten máis que boas palabras sobre a súa nai, e nas súas palabras hai unha gran admiración. Entre outras moitas cousas, fala de diñeiro cando lembra o comportamento da súa nai. De feito, pasaron tempos difíciles. O muíño “A Urdintarra” e o propio Josefina foron testemuñas do que pasou ao longo dos anos. Lembra as peripecias da guerra do 36. “Naquela época había moita miseria”, di. A muller de Altsasu dixo á súa filla: “O do muíño dábanos, con diñeiro ou sen diñeiro, dáballe igual”. Josefina di que agora tamén hai “miserias en todas partes” e que a pandemia do coronavirus puxo o “caos” no mundo. Pero engade que entón tamén eran tempos difíciles. “Se levaban 40 quilos, cobrábase ao redor de 20 céntimos por moer”. Con todo, se non había diñeiro, tamén se pagaba cunha parte do gran moído, se non había outra.

Edificio polivalente

O pai de Josefina chegou a “A Urdintarra” con 4 anos, xunto á súa familia. Algúns traballaron no muíño, moendo grans. Pero non era a única función que tiña a casa, nin moito menos. Josefina lembra que algúns dos seus compañeiros empezaron a coidar o xardín, que era un xardín botánico: “había árbores de todo tipo, miles de flores, moitas especies… todo o espazo era incriblemente bonito”. Estas árbores e xardíns conservábanse e Josefina non foi obxecto de admiración polas plantas. Nótase cando fala da horta. Para el non é un traballo, porque traballa a terra a gusto. Cultiva plantas e hortalizas, e dá voltas con facilidade para ver si dan froitos. “A xente dime que é un gran esforzo, pero eu fágoo moi a gusto, pasou o tempo”.

Si dúas funcións eran poucas, o muíño de Urdiain contaba cunha terceira: a xeración de electricidade. O propio muíño é máis antigo; o edificio estivo en pé desde o século XVII, segundo conta Josefina. Pero en 1900 fíxose un suplemento ao edificio, no que se creou unha central eléctrica. Alí aproveitaban fórzaa da auga para triturar as contas, da mesma maneira que facían para producir electricidade e distribuíla. A central facía chegar electricidade non só ao pobo de Urdiain, senón tamén ás casas de Iturmendi e Bakaiku. “A luz que se xeraba era moi pequena, non como a que se produce hoxe”.

A central, polo menos vista desde o exterior, non parece que o sexa. Un fillo de Josefina coida dos cabalos e é alí onde a xente vai montar dacabalo. Entre moitos dos que acudiron á cita, un deles era empregado dunha empresa eléctrica, entre outros. “Que é iso da estación de tren?”, preguntou a Josefina. E el respondeu: “Non, é unha central eléctrica”. O home quedou asombrado. “Preguntoume si podía entrar e cando entramos, el quedou asombrado”, subliña Josefina.

O muíño non era o único de Sakana. Segundo contou Josefina, en Alsasua tamén había polo menos outro. A pesar de ser un muíño no seu pobo, Josefina di que os mellores clientes eran os de Altsasua. “Todo o pobo de Altsasu vivía da agricultura, todos os que son, e viñan a nós”. Segundo a Urdiainda, ían a eles porque o seu avó traballaba na conservación da pedra: “Púñase de xeonllos sobre unha cabeza e daba forma á pedra e coidábaa. Se hai diferenza ao triturar cunha pedra ou con outra, o resultado non é o mesmo. Percíbese en calidade”.

O muíño estivo tanto tempo en pé que viu e vivido moitas cousas mentres estivo en marcha, cousas que sucederon na historia. Entre eles, a guerra do 36 e o franquismo. Segundo Josefina, as miserias. E cando lembraba a guerra, con ela, o estraperlo. Cando lle pregunta a Josefina si eles tamén estiveron no contrabando contesta claramente: “Había fame”. Tiñan que comer dun modo ou doutro. “Os sacos que nos botaban polo tren que pasa por alí, cheos de trigo. E non tiñamos carretillas, entón levabámolas ás costas até aquí”, conta. Co que se recolleu de alí, dábase para comer ao que necesitaba.

De feito, a muller de Urdiain conta que naqueles tempos duros pechóuselles o muíño e precintáronselles as pedras de muíño. “A xente estaba a morrer de fame, e mentres tanto, nós non podiamos pór en marcha a pedra de muíño e triturar o trigo ou o millo, aínda que fose para facer talos”. Para a muller de 87 anos, o que estaba a suceder non tiña ningún sentido. Por iso tecían en segredo os sacos que arroxaran do tren. “Nalgunha ocasión viñeron aquí os gardas civís, pero non sospeitaron nada”, conta Josefina.

Urdiain tamén lembrou o bombardeo de Gernika. “Recordo que unha vez lle dixeron ao meu pai que non dese luz unha noite, porque crían que nos atacarían co aire. Sen darnos luz, non nos verían”. Así o fixo o meu pai: “Todos fomos á cama á primeira hora daquel día”.

Lugar predilecto

Para Josefina, o proceso de moenda de grans non é só unha mecánica. Para el, ver en marcha a pedra “é moi bonita”. Por iso foi triste o momento no que o muíño tivo que deixar de traballar. “A auga deixou de pasar”, conta Josefina. Tiveron que deixar de pasar os elementos “necesarios” e deter o proceso que se movía á conta deles. “Gustaríame que a auga volvese pasar por aquí”, di Josefina. Na súa opinión, a auga dos ríos non se coida e dálle pena ver a sucidade nun lugar que foi parte da súa vida. “Hai que coidar máis”, di Josefina, en referencia á natureza.

Do mesmo xeito que o muíño deixara de moer grans, a central eléctrica tamén deixou de producir electricidade. “A xente empezou a comprar ferros, lavadoras, etc. E a cantidade de electricidade que creabamos aquí non podía pór en marcha todas esas novas máquinas”. Por iso, decidiron paralizar a central. Ao entrar na central explícase todo, o que fai cada elemento das máquinas, e a Josefina chéganlle os recordos. “Isto aínda está suave; podería andar agora mesmo”, di o urdiain.

Hoxe en día non queda nin rastro do xardín botánico, no seu lugar atópase a horta e o galiñeiro. As galiñas e o can enchen a paraxe onde vive Josefina e os cabalos danlle encanto. “Vivo nun lugar moi bonito”, di.

“Aquí vivimos ben. Eu non me iría de aquí a ningunha parte”, déixao claro o touciño. “Aínda que diga que teño un piso ou unha casa preparada en Pamplona, eu quedaríame aquí”. De feito, Josefina pasou toda a súa vida vivindo na casa de molinería de Urdiain. Conta que ás veces, cando hai crecidas, sentiu “medo”, xa que a crecida da auga de 2019 deixoulles atrapados. En calquera caso, alí segue vivindo e pensa quedar até a súa morte: “Nacín aquí e que me leven”.