Cando viste a necesidade de facer memoria histórica e por que comezaches a traballar?

Cando eramos nenos, sempre ouvimos que no pobo houbera bruxas, que Zugarramurdi era un pobo de bruxas… Preguntando a nais, amatxis e persoas maiores, ninguén sabía nada. O meu kusina, Koro Irazoki, empezou a investigar. Ela sacou un librito titulado As bruxas de Zugarramurdi e recolleu os castigos do pobo. Empecei a tomar conciencia de ter nas miñas mans esa lista. Vin que os apelidos destas xentes son os nomes das casas de Zugarramurdi actuais e substituín ás que entón foron castigadas pola xente de hoxe. Sabendo que 32 persoas do pobo foron cazadas, trasladadas a un pobo estranxeiro, secuestradas, torturadas, esnaquizadas, asasinadas varias no mesmo pobo e queimadas as persoas que negaron as acusacións até o último momento, como é posible que non chegase nin unha pinga respecto diso? Esta foi a miña pregunta.

Son moitos os traballos sobre as bruxas. Pero a miúdo, as bruxas son o centro das lendas. Hai algo que contar por detrás...

Si, nos últimos anos esta historia converteuse nun conto ou nun mito, e ver iso tamén foi un impulso para contar a verdade. Cos sufrimentos dos nosos antepasados estamos a crear un conto en Euskal Herria, reivindicamos que ser bruxas é bo e que somos fillos e fillas das bruxas que as queimaron. A verdade é tan dura que empezamos a inventala... Ante iso, sentín a necesidade de abrir os ollos e contar a nosa historia.

O resultado foi o cómic Sugarren mende. Por que ese título?

Por unha banda, a Zugarramurdi fáiselle unha chiscadela, sugarra-Zugarra(murdi). Partimos do sucedido no pobo, pero non se pode contar só iso, sen contexto histórico. Démonos conta de que había que contar todo o século, empezando pola conquista de Navarra. Aí é onde por primeira vez aparece o concepto de seita satánica na historia do País Vasco. Estas seitas satánicas atopábanse nos lugares favorables a Katherina I.aren e Johan III de Albret –Roncal, Salazar, Aezkoa, Valcarlos…–. A partir de aí, durante un século (1513-1616), realizouse unha gran limpeza, con chamas enormes desde Roncal até Amezcoa, pasando por Lapurdi (de aí, século, século). Os dous imperios querían limpar a fronteira para fixar as súas fronteiras.

Partindo da caza de bruxas de Zugarramurdi, analizastes a masacre de Euskal Herria.

Si. O inicio sitúase en Zugarramurdi en 1580. Os veciños plantaron un manzano, decidiron que Zugarramurdi independizaríase do mosteiro de Urdax e crearíase a casa do pobo. A xente que asistía a esta asemblea foi xulgada e condenada 30 anos despois. A partir de aí, recollemos o proceso até 1616. O de Zugarramurdi é o caso máis moderno e coñecido, pero non o único, senón os procesos que causaron máis vítimas mortais. Nesas zonas e nos Roncal queimouse a moita xente. Do de Lapurdi non sabemos nada, porque o inquisidor Pierre de Lancre queimou todos os papeis. Non podemos ver a magnitude desta masacre.

Din que se investigou pouco sobre a natureza política e policial da inquisición. Que é o que hai que investigar?

Investigouse fóra de Euskal Herria e iso é o que nós quixemos facer. Acudimos a países que foron colonias españolas e que gañaron a independencia e habemos visto que alí ninguén reivindicou que sexan bruxas. Alí teñen a súa propia narrativa e como nós aínda estamos nun país ocupado, non traballamos esa perspectiva. Para min foi un gran descubrimento e diría que esa é a principal achega que fai este traballo.

Os habitantes foron vítimas da guerra...

Dicimos que foron pezas de caza. Deixar a palabra ‘bruxa’ resulta difícil para a xente... pero non eran bruxas, os nosos antepasados morreron por ‘non somos bruxas’ e nós non deberiamos reivindicalo.

Que clase de xente foi xulgada, condenada e torturada?

Xeneralista. Estas pezas formaban parte dos líderes sociais de todas as clases da época. Armadores, nobres, sacerdotes, avogados, carboeiros, molineros, esmoleiros…, tanto homes como mulleres e moitos nenos. Cando Salazar chegou á comarca do Bidasoa –Baztan, Malerreka, Cinco Vilas e Xaretara–, recibiu case 1.400 denuncias de nenos e nenas. Todo un pobo foi castigado.

Afirman que o acoso en Lapurdi e Navarra foi coordinado, dun momento a outro.

Nun momento dado, España e Francia, que eran inimigos históricos, souberon unirse para limpar o noso país. Nun documento de 1609, León Aranibar, cabeza do mosteiro de Urdax, e espía principal do representante do rei de España, celebraron unha reunión en Ainhoa. Alí reuníronse a cabeza de De Lancre, o señor de Urtubi, o señor de Senpere [que historicamente foron grandes inimigos] e o inquisidor de Logroño Juan Valle Alvarado para capturar ao noso pobo. Reuníronse varias veces para tomar esa zona de Navarra conquistada e definir o seu límite.

Como se detivo o pobo despois da inquisición?

Bah! Nos lugares que máis sufriron vese o seu maior clamor. Entramos en Zugarramurdi e vemos á bruxa, a Lezea das Bruxas, o Museo das Bruxas, os bonecos, os adhesivos, o grupo da casa do pobo é Akelarre, tamén a asociación… A palabra akelarre foi inventada pola inquisición en Logroño, e nós estámolo reivindicando. Será difícil romper ese vínculo entre Zugarramurdi e a bruxa, pero teremos que empezar a tomar conciencia. Sabemos que non eran bruxas e non deberiamos chamalas así… Non podemos esquecer que a inquisición provocou división e desconfianza no pobo. En 1610, os que recoñeceron que eran bruxas fixérono baixo tortura e denunciaron a outros cidadáns... Isto provocou desconfianza e medo no pobo e a destrución dos valores do pobo.

O silencio ocultou toda a verdade...

Si, a Inquisición emitiu un edicto de silencio baixo a ameaza dunha pena e, en consecuencia, prohibiuse falar da persecución da Inquisición. En 1616 un grupo de Zugarramurdi, moitos dos cales pasaron pola prisión de Logroño, acudiu ao mosteiro de Urdazubi en busca de xustiza e reparación, pero Aranibar lembroulles ese edicto. Así temos que comprender ese silencio de 400 anos, que eu creo que é un indicador da medida da masacre. Este silencio ocultou a dominación e o horror do colonialismo. A miúdo pensei: “Cando isto borraríase da memoria dos nosos antepasados?”. Fíxache, Pedro Agerre Axular publicou o libro nesa época, en 1643. Ela viviu todo iso, era de aquí. Como non mencionou nada? A ameaza da condena estaba aí…

Rompendo ese silencio, en novembro organizastes unha homenaxe ás 32 vítimas do pobo e unha cita para presentar o libro.

Xuntámonos na praza de Etxeberri, rendemos unha homenaxe aos nosos antepasados e presentamos o libro no pobo. O alcalde, coa escusa do coronavirus, prohibiunos no último momento a presentación do libro, sen dar opción a votar aos membros do grupo municipal. A pesar de todas as prohibicións, decidimos homenaxear á nosa cidadanía. Xuntámonos na praza de Etxeberri e plantamos o manzano, como fixeron na asemblea de 1580. A cabeza do mosteiro, León Aranibar, prohibira a plantación da árbore por parte da poboación e foi un xesto de oposición, para demostrar a súa condición de pobo independente. Foi plantado polos descendentes do primeiro alcalde, Mikael Goiburu, elixido naquela reunión, Maitane de Goiburu e Mattin. Como homenaxe aos cidadáns condenados no proceso, dixemos os nomes individualmente e lemos a historia de cada cidadán, limpando a memoria dos nosos antepasados.

Agora estades a presentar o voso traballo poboo a pobo. Onde están as próximas presentacións na comarca?

O 5 de febreiro estaremos en Elizondo, o 6 en Arantza, o 16 en Lesaka e o 30 en Ezkurra. Á vez que se presenta o traballo, quérese pedir axuda nos pobos, recompilando o maior número de datos posible para elaborar unha informe-memoria.