Nos últimos anos houbo moitos cambios en Colombia. Eleccións, acordos de paz, novas loitas cidadás e represión... Cal é a fotografía actual?

A paisaxe da parte posterior da fotografía é o mesmo desde os 70 anos da morte de Jorge Eliécer Gaitán (1948). Desde entón, houbo un pacto entre as elites, que viviu momentos diferentes ata que se estabilizou o actual bloque hexemónico de poder. Se intercalan momentos de guerra evidentes con intentos de pacificación máis breves. Non procesos de paz, procesos de pacificación. Este bloque hexemónico está formado por propietarios do capital, militares, igrexa e outros, así como paramilitares. É o resultado dese duque, representa ese bloque.

A característica principal do estado actual é o seu carácter contrainsurgente. Un Estado centrado contra o “inimigo interior”, contra quen están a matar: líderes sociais, exguerrilleros...

Os acordos entre o Goberno que lideraba Santos e as FARC asináronse en decembro de 2016. Pódese falar hoxe en día do proceso de paz?

Se facemos caso á propaganda, si. Segundo iso, parece que estamos nun momento de retirada da guerra, nun deses tramos cíclicos da historia de Colombia. As multinacionais, promotoras de xigantescos proxectos agrícolas ou mineiros, á fin e ao cabo poderosos, querían ese tipo de situación que se adoita chamar paz para desenvolver os seus proxectos, un pax romana. Iso explica a apertura deste último tramo de pacificación.

Se lle preguntas ao pobo: paz ou guerra? O pobo responderache á paz. E do mesmo xeito que é lícito tomar as armas cando hai razón, tamén é lícito abordar a paz. No caso das FARC, esa paz tiña o seu apelido: paz, con xustiza.Cando comezou o proceso, pasaron polA Habana multitude de axentes e persoas de Colombia, moitos deles, que deron a súa opinión ás FARC. E decidiuse que si, que o tentase, pensando que o proceso podería ser o camiño para dar unha solución política ao conflito armado. Adoptouse un firme compromiso a favor diso.

O Estado está a cumprir moi pouco dos compromisos adquiridos.

Actualmente estamos a pagar algúns erros. Os que xa foron aceptados polos comandantes máis sutís e fiucegos. Hai moita autocrítica. Iván Márquez, por exemplo, sinalou que dar as armas tal e como se entregaron foi un grave erro [despois, Rodrigo Londoño 'Timochenko' mostrouse duro contra el. E en contra das declaracións de Londoño, ao mesmo tempo, o deputado das FARC, Benedito González]. Nun principio acordouse a entrega de armas escalada, que non se fixo despois, non sei por que. Pero as armas foron entregadas, con gran dor de guerrilleiros.

Nos acordos dA Habana había un preámbulo, sempre chamado “pendente”, moi significativo. Refírome á doutrina militar e ao modelo económico. Con todo, os acordos dA Habana péchanse e asínanse en Cartaxena. Un acordo que deixa fose a doutrina militar que considera aos cidadáns como inimigos internos, en Colombia, está coxo pola perna esquerda. Ademais, co obxectivo de afogar as medidas acordadas, o Goberno propuxo un referendo ao redor dunha cuestión exposta. Estabamos a falar dun proceso constituínte e, en cambio, preguntouse á cidadanía: gústache a paz, si ou non? Gana o non, aínda que sexa por unhas décimas.

O 'non' condicionou o desenvolvemento dos acordos?

Faise unha revisión dos acordos dA Habana, desde unha lóxica de redución. Vólvese a negociar e asinar, recórtanse, recórtanse e desprezan moitos dos acordos dA Habana. Por iso digo que son os acordos dA Habana os que hai que reivindicar, non a paz.Despois diso houbo máis negociacións. Non oficiais, que se pechan con firma pública. Por exemplo, a consulta popular contra a corrupción, impulsada por algúns sectores da esquerda. Perdeuse por pouco. Ao día seguinte asinouse un acordo xeral sobre a corrupción, que incluíu a todos os representantes políticos: Desde Duque até Rodrigo Londoño. Iso para min é unha renegociación.

A situación na que se atopan os antigos guerrilleiros e os líderes sociais en materia de seguridade é crítica. O acordo, como dixo Santrich, é un acordo errado (“acordo errado”). A ONU criticou máis duramente o incumprimento do acordo que algúns sectores das FARC, entre eles Cidadáns. Moitos dos puntos están incompletos e cumpríronse de maneira moi deficiente algúns dos supostos. O acordo tamén é aparente, por exemplo, ata que non se cuestiona o modelo económico. Aí tamén hai un papel protagonista que se lle deu a Colombia nos ataques contra o goberno venezolano. Todo iso fai que a situación sexa moi delicada.

As tensións e divisións internas das FARC son públicas. As lecturas e posicións políticas duns e outros son moi diferentes.

Eu non quero ser portavoz das diferenzas. Pero o último comunicado das FARC desde Colombia di que non vai expulsar aos que xa se han autoexcluido da política de privacidade. E refírese a aqueles que se abandonaron a si mesmos, aos que tiveron que adoptar outros camiños para salvar a súa vida. Pola contra, estarían mortos. Santrich e Márquez estiveron en Bogotá á hora de definir as estruturas e os pasos a seguir. Pero despois viron o timo e o bloqueo. Iniciouse un procedemento xudicial contra Santich baseado en mentiras ou se dirixiron contra Márquez, aínda que afortunadamente non lle alcanzaron... Aí é onde hai que protexelo. O dereito á vida é soberano.

Nestes momentos están a promoverse alianzas entre forzas que se sitúan á esquerda. Din que queren oporse ao bloque do poder. Pero son alianzas electorais, exclusivamente electorais. Eu non lles vexo o futuro. O meu punto de vista é negativo. E non son o único.

Xunto a todo iso, hai que dicir que hai resistencias tremendas. Os estudantes, os pobos de orixe, os negros, as mulleres e o resto da rúa levantáronse. Non facer fincapé niso sería inxusto.

Presentouse publicamente en xuño unha guerrilla co nome das FARC, no oeste de Colombia. En xullo, dous militares foron asasinados nunha emboscada e varios medios de comunicación fixéronse cargo dos "disidentes" das FARC. Pode darse un regreso significativo á loita armada? Ou o que lle protexerían algúns líderes históricos?

Segundo o que seguín e o que lin, os sectores que mencionaches están comprometidos coa paz. Pero non coa paz romana, cunha paz que se traizoará a si mesma. As FARC sempre falaron dunha paz vinculada á xustiza social, dunha Colombia cun espazo para todos, dunha solución política ao conflito.

Iso non se pode substituír por unha actitude “defenderemos o acordo de paz en calquera condición”, como vén dicindo desde algúns sectores. 52 anos de guerra, con tantas mortes, con sufrimento, con tanta precariedade de vidas e sectores... Todo isto non pode acabar nunha soa testemuña muda. Senón coa defensa dun acordo, que non é o final, senón o dA Habana. Haberá quen continúe loitando, xa non podo falar demasiado disto.

Non debe ser fácil vivir este tipo de situacións a nivel interno.

Creo que a xente que loita non se retira. En casos como o de Santrich hase visto que hai persoas que seguen mantendo os principios. Aos que non se lles deixa enganar polos que defenden o acordo en calquera termo. Do mesmo xeito que Rodrigo Londoño, afirmou que recollía e pegaría da terra as partes máis pequenas dos acordos. Parece poético, suxire un traballo artesanal, pero sabemos moi ben que mentres nos agachamos a recoller fragmentos as clases altas de Colombia mátannos.

Eu non estou en Colombia, pero a esa distancia vexo que os descendentes de negros traídos de África levantáronse na loita, e tamén os pobos indíxenas, dunha maneira espectacular. Hai quen vai responder, o pobo non vai permitir que lle enganen.