Hai tempo que escribiu Sarrionandia: "Igual, ao principio varrémonos/varrémosnos, cando creamos vascos ao mundo". E gustaríame preguntarlle a Joseba que significaba, que cumpría coa súa vontade cando utilizou a palabra euskaldun naquel poema que escribiu nos anos 80. Porque, corenta anos despois, aínda non somos capaces de chegar a un acordo sobre o significado desa palabra.

Cando se suscitan debates sobre a palabra euskaldun, aparecen dúas correntes principais: as que se basean na morfología da palabra e as que aceptan unha representación máis ampla.

Analizando a palabra desde o punto de vista morfolóxico, aparece o nome e sufijo con eúscaro. O sufijo -dun crea adxectivos e explica que é propietario do significado que indica o nome que lle acompaña. Ten que ver coa posesión. Pero pode suceder que as palabras que levan ese sufijo se lexicalicen e utilícense como nomes ou atributos, como é o caso da palabra euskaldun. É dicir, ninguén di "veu unha persoa euskaldun" (adxectivo), senón "veu un vasco".

Pero hai quen, como se mencionou anteriormente, ofrécenlle un recoñecemento máis aló do que se pode estudar desde a perspectiva morfolóxica. En Berria Hedoi Etxarte lembrou as palabras dun deles, Joxe Azurmendi, ao que admiro profundamente: "Ser vasco é un proxecto, querer ser. Quen querería vivir en eúscaro é tamén vasco. É euskaldun, quizá non, pero o que quería que os seus fillos fixesen a súa vida en eúscaro. O que fai un esforzo para que esta comunidade poida facer algunha vez a súa vida en eúscaro, etc.". É dicir, aqueles que non saben ou utilizan o eúscaro, pero que mostran unha actitude positiva cara á nosa lingua son tamén euskaldunes.

Haberá quen pense que me equivoca agarrándome a este xogo dogmático e que, como me dixo un alumno, no canto de por definición, opine que ser vasco é algo que cada un decida. É dicir, que ser vasco é un sentimento, en función da visión de cada un ou do que lle conveña. Pero neste caso a miña mente está lonxe desa crenza. A preocupante evolución que está a experimentar o uso do eúscaro nesta terra lévanos a un uso correcto das palabras e a analizalas con detemento, mesmo nos casos máis espiñentos; a dicir as cousas como son, sen producir remedio, pero sen caer en temerarios.

Retomando a teoría de quen aceptan unha representación máis ampla á palabra euskaldun, tamén aparecen aqueles que, a pesar de non saber ou utilizar o eúscaro, queren ser vascos ou traballan para que os seus achegados e descendentes sexan vascos. Hai que ter en conta que no País do Eúscaro existen realidades sociolingüísticas moi diversas, e que en moitos lugares nos que hoxe en día viven en eúscaro as primeiras sementes foron as que non sabían euskera, e as que aínda traballan en moitos lugares. Para este grupo o Manual de Sociolingüística recolle unha definición, que non me gusta moito, que me parece un pouco fría: a comunidade de apego do eúscaro. Diría que é unha referencia ideada para buscar ese recoñecemento a aqueles que non son vascohablantes, pero que, á súa vez, realizan un labor importantísima en favor do eúscaro. Pois ben, para este colectivo, coa autorización do Cluster de Sociolingüística, utilizaría unha palabra máis orixinal e próxima: gutarrak. É dicir, non farán a súa vida en eúscaro, non serán euskaldunes, pero son nosos. Non as da beirarrúa enfronte, nin as que sentimos afastadas, senón as que temos ao noso lado e ao noso lado.

E, desde a mirada morfolóxica, está claro que a palabra euskaldun ten que ver co dominio do eúscaro, fai unha referencia ao coñecemento da nosa lingua. Pero ter euskera é suficiente para ser vasco? É dicir, non importa o uso, a actividade? Se iso fose así, grazas ao latín que estudei na época universitaria, podo dicir que son un latín falante aínda que nunca o utilicei?

Neste sentido, Iñaki Segurola escribiu: "O conto que di euskera Euskalduna foi crido por moita xente. Xa é hora de que o público informado conte as cousas tal e como son: a palabra euskaldun, polo menos de orixe ou de orixe, significa que fai euskera (...) E é hora de saber que unha lingua non se perde por isto ou por iso, porque quen saben, en lugar de facelo, téñeno". E eu atópome con esta tese. Falar en eúscaro fainos euskaldunes. E non só iso, falar en eúscaro achega tamén aos destinatarios ao eúscaro, senón que tamén os pon en camiño para traballar nesa lingua. Cara á euskaldunización.

Se nos limitamos á mera posesión, se continuamos por ese camiño, atoparémonos co que está a ocorrer en Bermeo, nunha suposta zona respiratoria do eúscaro. A medición rueira de 2021 realizada polo Cluster de Sociolingüística neste pobo vasco costeiro de Bizkaia deixou moitos datos significativos, pero eu vou lembrar un relacionado con este tema: Entre os mozos de 15 a 24 anos, aínda que o coñecemento do eúscaro é do 84,3%, só o 8,6% utilízao na rúa. Insisto, o 84,3% sábeo e o 8,6% utilízao. Aí os dous: ter, si; actuar, non.

Por tanto, non creo que esteamos nunha situación na que só teñamos euskera, que será o camiño que levará á morte. Sexamos vascos, rompamos o camiño connosco, pola nosa lingua; os que sabemos falemos e todos traballamos.

* Ibai Zabala é profesor de eúscaro en Irale