Aínda que estará condicionada pola pandemia e as medidas de seguridade, un equipo da UPV/EHU investigará os restos da Guerra Civil no corazón do Parque Natural de Gorbeia. O próximo 27 de xullo comezará a escavación de tres sondaxes arqueolóxicas na cima do monte Oketa, tamén coñecido como Gorbeia Txiki, no termo municipal de Zigoitia.

Consérvanse en Oketa, no cume do monte, restos de edificios realizados polos combatentes do Exército de Euskadi entre os anos 1936 e 1937: trincheiras en forma de zigzag, postos de tiro avanzados, refuxios e varias cabanas de pedra, entre outros.

Oracións de guerra: Josu Santamarina Otaola, coordinador do proxecto de investigación arqueolóxico-patrimonial da fronte exterior da Guerra Civil no País Vasco (2019-2020), explicou que na cima do monte Oketa, a máis de 1.000 metros de altura, consérvanse na actualidade unhas dez cabanas.

"Estes edificios están feitos de pedra arenisca de Oketa, un material que foi durante séculos apreciado na contorna. Miran ao norte, polo que deberían ser un refuxio torpe para os soldados e milicianos vascos durante o inverno de 1936 a 1937".

O grupo de investigación coordinado por Santamarina, por exemplo, desenvolveu durante anos a recuperación da Catedral Vella de Vitoria-Gasteiz, e as intervencións desenvolveranse grazas ao financiamento do Departamento de Cultura e Política Lingüística do Goberno Vasco e aos medios técnicos do Grupo de Investigación sobre Patrimonio Construído (UPV/EHU). Así mesmo, xunto co equipo arqueolóxico, será imprescindible a colaboración da asociación etnográfica Abadelaueta de Zigoitia.

Nun principio prevíase un proxecto maior, coa participación de numerosos estudantes da UPV/EHU, pero, finalmente, o proxecto deberá ser elaborado "a menor escala, cun grupo máis limitado e con medidas sanitarias estritas". No entanto, se as condicións de saúde permíteno, poderanse realizar pequenas visitas guiadas.

Primer fronte de Álava

Inicialmente, esta montaña situada ao norte de Zigoitia, sobre o pobo de Etxaguen, foi a posición avanzada dos que deron o golpe de estado o 18 de xullo de 1936. "Os militares sublevados e os requetés foron os ocupantes do monte Oketa nos primeiros momentos da guerra, meses nos que a confusión estaba presente, a fronte seguía sendo vago e a represión estaba a lume vivo", explicou.

O último día de novembro de 1936, o Exército de Euskadi lanzouse ao ataque no episodio histórico coñecido como a Batalla de Legutiano. O obxectivo da agresión era chegar a Vitoria-Gasteiz, desde onde se dirixían até a localidade de Miranda de Ebro. Con todo, as forzas republicanas non conseguiron grandes éxitos e miles de persoas resultaron feridas e falecidas ao longo de todo o mes de decembro. A finais dese mes, o Exército de Euskadi puxo fin ao ataque sen vitoria, pero polo menos conseguiron facerse con Oketa.

Así, foron os milicianos de Euskadi os que defenderon e fortificaron Oketa desde decembro de 1936 até abril de 1937. Durante estes cinco meses, a máis de 1.000 metros de altura, os batallóns do sindicato anarquista CNT converteron a Gorbeia Txiki na súa posición máis forte, desde onde controlaban toda a Llanada Alavesa.

"Durante este período, os combatentes de Oketa recibiron a visita dun personaxe, bastante descoñecido pero moi importante: A da xornalista de guerra Cecilia García de Guilarte, da periódico CNT do Norte", lembraron os promotores da escavación. "Este xornalista describiu de forma moi clara a dura vida da primeira fronte de Álava, cando e ademais en pleno inverno, a gran altura, e pronto se produciría unha ofensiva franquista", engadiu.

De feito, o 31 de marzo de 1937, Franco rompeu a fronte vasca desde Álava; poucos días despois, os requetés e as tropas marroquís apoderáronse de Oketa.

A vida cotiá nun posto de guerra

Segundo o arqueólogo Josu Santamarina, estas sondaxes teñen un dobre obxectivo: "Documentar os combates que se deron en Oketa en 1936 e 1937, pero tamén coñecer a vida cotiá dun posto de guerra situado en primeira liña e a gran altura".

Para Santamarina, a conservación das casetas de pedra é "moi boa" e todas elas constitúen unha "especie de poboado miliciano". "Neste pequeno pobo de guerra, na mesma cume do monte, houbo centos de soldados durante todo o inverno, o cal é moi especial: normalmente a esa altura non hai habitáculos para os seres humanos e moito menos para vivir no inverno", subliñou o coordinador do proxecto.

Santamarina lembrou que no País Vasco existen aloxamentos de gran altura desde o Neolítico, como as casetas dos pastores: -Pero estes son postos para o verán, nunca para o inverno. Isto só pódese ver en: No centro do Parque Natural de Gorbeia".

Nido de metralladora de Burbona

O monte Burbona será outro dos campos de batalla máis altos que se estudará arqueológicamente no País Vasco, pero ao longo da primeira semana de agosto, o monte Burbona será outro dos puntos que se estudará arqueológicamente dentro do proxecto de Josu Santamarina, tamén situado no Parque Natural de Gorbeia, moi preto do emblemático Parketxe de Sarria (Zuia).

Como colisión, o monte Burbona ten aproximadamente 1.000 metros de altura, pero a súa paisaxe é completamente diferente segundo o grupo de arqueólogos: "En lugar de ser pastos de altura, os fosos republicanos de Burbona sitúanse nun fermoso hayedo. Entre as árbores apréciase unha posición avanzada no Exército de Euskadi, cunha longa liña de trincheiras que delimita o perímetro, varios postos de tiro e un refuxio antiaéreo que é unha cova artificial".

A sondaxe, que non contou con combates durante a Guerra Civil en Burbona, ten como obxectivo documentar un niño de metralladoras, unha estrutura protexida para o uso de armas automáticas. "A singularidade desta estrutura radica en que non é de cemento, como a maioría dos que se construíron durante a Guerra Civil, senón de madeira e terra", explicaron. "O de Burbona pode ser o único niño de metralladoras de madeira e terra que se conserva no País Vasco".

De feito, aínda que moitas estruturas de cemento consérvanse até os nosos días, moitas veces fabricábanse con materiais moito máis accesibles por falta de recursos ou de tempo, utilizando madeira e terra. "A pesar das numerosas referencias documentais, os materiais son mortais e normalmente pérdense este tipo de estruturas; salvo neste caso, en Burbona", destacou Josu Santamarina, "único búnker orgánico e ecolóxico" de Burbona no País Vasco.