Na época dos feitos escribiuse moito nos medios franquistas españois, o caso apareceu posteriormente de forma esporádica, pero durante décadas pasou bastante desapercibido. Volveu a aparecer estes días de aniversario. Hoxe, venres, en Vitoria-Gasteiz, o Instituto da Memoria, a Convivencia e os Dereitos Humanos e a Fundación Centro para a Memoria das Vítimas do Terrorismo homenaxearán aos desaparecidos. Quiroga, traballadora dunha axencia aduaneira en Irun, traballaba nunha empresa de transportes Eskobedo, e García estaba desempregado.

En xeral non está claro que pasou e como. Na súa versión máis estendida, o 24 de marzo de 1973, o tres viaxaron a San Juan de Luz para visitar Last tango in París (Último tango en París), película prohibida en España pola censura franquista. Ao seu regreso, entraron nun bar onde algúns refuxiados vascos foron considerados españois, sufriron algún conflito e morreron.

Foron levados, torturados e asasinados por posibles policías ou celadores. Iso é o que se difundiu na época dos feitos, e iso é o que hoxe segue sendo considerado bo na maioría dos medios de comunicación. Tamén se lles recoñece a condición de vítimas asasinadas por ETA, aínda que a institución armada nunca asumiu a desaparición e o asasinato dos mozos.

As institucións considéranas como vítimas de ETA, pero no informe de 2018 da cátedra de Dereitos Humanos e Poderes Públicos da UPV/EHU para o Goberno recoñécese que “Reunindo fontes xudiciais ou hemeroteca, faise unha hipótese moi débil sobre o relato dos feitos (...) Había contradicións evidentes entre as informacións aparecidas na prensa, e aos citados non se lles deu un impulso de coherencia (...............) á desaparición da falta de interese oficial para facer.

Obxectos Perdidos (Obxectos perdidos. En Txalaparta) o historiador Iñaki Egaña seguiu de cerca o caso. E o mesmo fai o historiador Emilio López Adán Beltza, Loita armada en Euskadi. 1967-2011 no libro duro.

Basicamente, e a pesar de que ETA non asumiu os asasinatos, hai dúas hipóteses principais, nas que ETA ou a contorna dos refuxiados vascos son culpables. Nun, ETA ou a súa volta mesturaron ao tres novos cos policías, matáronos e elimináronos. No outro, verdadeiramente eran policías ou celadores, os organismos armados descubriunos, matounos e fíxoo desaparecer. O xeneral da Garda Civil, Saez de Santamaría, por exemplo, recoñeceu publicamente que eran os celadores da Policía española na súa biografía escrita polo xornalista español Diego Carcedo.

O punto de vista de ETA

Entrevista realizada polo director de Gara, Iñaki Soto, á dirección de ETA en 2018 –última entrevista coa dirección de ETA (Txalaparta). Gara)– pregunta aos etarras sobre este asunto, e basicamente eles din que non teñen datos para dicir que foi ETA, pero non pechan totalmente as posibilidades para iso. “ETA non se fixo cargo. Pero non imos negar absolutamente que aquel suceso tan escuro e lamentable puidese ocorrer”. En palabras dos directivos de ETA, nun proceso de paz honesto a organización tamén podía realizar un maior esforzo de investigación para explorar a historia de ETA, entre outras cousas, “atopar cadáveres”. Porque ninguén puxo en dúbida que están mortos”.

Denuncias de tortura

A cuestión ten moitos nós pero poucos datos contrastados. Falamos do xeneral español Saez de Santamaría, pero tamén dos relatos do xornalista Alfredo Semprún, que bebía de fontes da Policía ou dos servizos secretos españois, algúns deles bastante delirantes (Carrero Branco foi asasinado por unha Fronte Revolucionaria estranxeiro ou Federico Krutwig era policía das SS alemás). E tamén hai palabras de Mikel Lejarza, ex etarra Juan Manuel Soares Gamboa, que traballou como topo da Policía española en ETA nos programas de policía ou reinserción social de GAL, José Amedo.

Destes relatos despréndese que antes de morrer o tres galegos foron torturados violentamente, por exemplo, que un deles recibiu os ollos cun desaparafusador. López Adán non lle dá credibilidade a estas denuncias de tortura porque naqueles tempos tanta ETA como outras institucións armadas contemporáneas eran contrarias á tortura. Hai que sinalar que López tamén foi etarra e membro da dirección da organización armada na década pasada dos feitos. Tamén se mencionou a morte de ETA polo mero feito de ser galego e español, tanto nos medios de comunicación como nos escritos aparentemente dispersos polas forzas policiais españolas.

Egaña cre que os mozos galegos foron eliminados por algún grupo de refuxiados, pero non por orde estrita de ETA. López Adán di no seu libro que “na contorna da época pode ser crible que tres persoas sospeiten que un grupo de militantes traballe pola súa conta, tras matar un en quente, matar aos outros dous”. E como conclusión respecto diso concreta que “é un feito sen reivindicar e sen probas materiais. As posibles vítimas non estaban implicadas na represión. Por parte dos militantes, en todo caso, foi un acto de autodefensa equivocado, moi mal levado e moi mal xestionado a comunicación posterior”. Cre que as familias merecen a pena saber a verdade, pero “en xeral, a Organización optou por apoiar á súa emprendedores fronte ao dano que podía supor ás familias de vítimas inocentes ou de actos excesivos”.

Estes días Marta Rodríguez Fouz, sobriña de Humberto, apareceu en diversos medios de comunicación e non cre que aparezan cadáveres. As súas palabras na entrevista realizada nO Correo poden ser iguais que as dos familiares doutros desaparecidos coñecidos en Euskal Herria: “Xa non estamos a falar de acoso xudicial, temos dereito a saber que pasou, a saber a verdade”.