Hai algo complicado. Vivimos unha situación difícil, e a nosa preocupación aumenta cando vemos que a extrema dereita álzase ao redor de nós. Moitos lembran os anos 30 do século pasado. Pero, ten algo que ver a extrema dereita actual co fascismo de entón? De verdade estamos na mesma situación que entón?

Nesta época na que vemos o fascismo en todas partes, Enzo Traverso, profesor de historia da Universidade de Cornell, puxo as miradas na dirección correcta, no curso online “Dereitas radicais e neoliberalismo autoritario”, aclarando con precisión e detalle as diferenzas entre o fascismo histórico e a actual extrema dereita.

Díxonos que si, que si. Desde a Guerra Mundial non se coñeceu o auxe das dereitas radicais como o vivimos agora. Nos últimos cinco anos está a dar unha dinámica global de fascistas en Europa (Hungría, Polonia, Austria e Italia), ten unha gran forza en Francia e até hai pouco déronse a coñecer partidos de extrema dereita como AfD en Alemaña ou o Vox en España, así como a nivel mundial: Trump, Bolsonaro, Erdogan, Modi, o autoritarismo de Putin, o caso de Filipinas…

O historiador italiano deixounos claro que o campo político estase fascializando de forma global. Que o problema é global e que vén de hai varios anos, froito da crise de 2008. Con todo, nesa tendencia á alza, non lle pareceu que a pandemia supoña un cambio revolucionario. A crise do COVID-19 non fixo máis que profundar nesa tendencia autoritaria cara á situación de excepción, segundo dixo.

No entanto, subliñou que o COVID-19 tamén tivo un efecto curioso: nesta crise sanitaria, a dereita radical non se considera unha candidata lexítima e fiable para xestionar o xiro biopolítico da política. Citou como exemplo o caso de Salvini, que, sendo ministro de Interior, atopábase na trampa da fama, pero foi derrubado pola onda de solidariedade e o ambiente de axuda mutua que creou a pandemia.

“A pretensión da extrema dereita é a rexeneración da comunidade nacional, a rexeneración dunha comunidade imaxinaria con homogeneidad étnica e racial. Pero esta definición non é suficiente para vincular a extrema dereita actual co fascismo clásico. Para iso necesita outras características: como acción prioritaria da cultura/práctica da violencia, o anticomunismo militante, a destrución da democracia (non se pode falar de réximes fascistas si non hai destrución; a extrema dereita non quere romper coa democracia, no neoliberalismo autoritario está cómodo), a dimensión utópica (a idea do futuro do fascismo non ten a punta da dereita actual), e a relación coas elites (o fascismo nunca chegou ao poder).

Así espiu Traverso á actual dereita radical, que, lembrando as características do fascismo histórico, deixou ao descuberto os límites da extrema dereita actual. Estas fronteiras foron aclaradas co ataque do Capitolio de Estados Unidos. “O fascismo é un perigo, si, unha ameaza, pero o ataque do Capitolio non foi un golpe de estado. Trump non ten alternativa. Trump nunca chegará ao poder como líder duns equipos supremacistas. Trump só ten unha maneira de chegar ao poder: como candidato do Partido Republicano. É certo que fai 5 anos non existían estas milicias supremacistas e que se foron creando baixo o mandato de Trump. Pero isto non foi unha crise do monopolio da violencia (como ocorreu nos anos 20 do século pasado), senón unha crise provocada por unha cultura xurídica que garante o dereito de todo o mundo a ter armas en EE. A democracia era derrubada inmediatamente despois de que os fascistas chegasen ao poder no século pasado. Con todo, Trump só di que, despois de catro anos no poder, gañou as eleccións. Que Biden estafou”.

Todo iso leva a Enzo a falar do post-fascismo. Por unha banda porque vén cronoloxicamente despois do fascismo e por outro porque ten outra configuración política; é outra cousa, ninguén reclama a herdanza do fascismo (salvo algunhas excepcións). Hai un cambio. “Ideológicamente deuse unha evolución (os líderes da dereita radical actual non son ideólogos) e a punta dereita actual non se pode loitar co léxico do antifascismo clásico”.

A diferenza entre o fascismo clásico e a dereita radical actual

A primeira diferenza que mencionou o profesor italiano foi que o fascismo clásico tiña unha gran dimensión utópica. Era a terceira vía entre o liberalismo e o socialismo. Isto moldeaba a idea dun home novo, unha estética fascista; a rexeneración nacional entendíase como a rexeneración dunha raza obtida a través do movemento de masas; levaba a traballar o imaxinario colectivo.

As actuais dereitas radicais son reaccionarias, non teñen o horizonte da utopía. Que buscan? O coidado das fronteiras, a defensa da moeda nacional, o proteccionismo, a protección dos valores tradicionais, a defensa da Europa judeocristiana, a defensa dos Estados Unidos Brancos… En realidade, estas son só propostas culturais e políticas construídas fronte ao pesimismo cultural e o medo. Nada ten que ver co proxecto revolucionario que tiña o fascismo. Non falan do futuro. Só falan do que desapareceu, do que queren recuperar.

Traverso chama a isto presente (expresou o presentismo: réxime de historicidad presentista). Di que vivimos no presente e que neste presente xuntamos o pasado e o futuro. “Iso é un gran obstáculo para que a dereita radical poida desenvolverse como un novo fascismo”. Con todo, o historiador tamén acusou á esquerda radical da mesma imposibilidade de proxectarse cara ao futuro.

A extrema dereita baséase no medo e o conservadurismo. Xa non ten ningunha misión para civilizar o mundo. Non quere conquistar o mundo, como outrora, é conservadora, quere fortalecerse nas súas fronteiras, para protexerse do islamismo, da invasión dos do Sur… A lóxica da extrema dereita actual non é unha lóxica de conquista, senón unha lóxica de retroceso e retirada.

E para terminar, outra cousa que diferenza ao fascismo clásico é a relación da extrema dereita coa clase traballadora. Cos soldos máis baixos, cos precarios, cos traballadores máis explotados, cos que teñen un nivel de instrución máis baixo… Historicamente o fascismo nunca logrou hexemonía entre a clase traballadora. Sempre foi o inimigo da clase traballadora, porque a clase obreira tiña conciencia política, porque tiña práctica política, porque formaba parte dun colectivo… A clase obreira sempre loitou polo fascismo.

O fascismo clásico formábao a pequena burguesía, as capas precarias entre intelectuais e co apoio das elites (a elite non crea o fascismo pero o seu apoio é fundamental para a vitoria do fascismo).

E isto si é grave: a extrema dereita actual utiliza agora a mesma lingua que o pobo. A clase obreira é agora un campo de conquista para a dereita radical. Como nos sucedeu isto? Porque a esquerda radical non foi capaz de impedir esa entrada da extrema dereita.

Atención, pois. A extrema dereita non é o fascismo de outrora. As súas características son diferentes e coñecemos as diferenzas que existen entre elas. Trátase dun movemento retrospectivo inspirado no medo á difícil situación que nos trouxo o neoliberalismo, que se está estendendo mesmo dentro da clase traballadora, e que nos leva a aceptar cada vez máis facilmente as tendencias autoritarias.

A extrema dereita actual non é aquel fascismo dos anos 30, pero non sei si o medo á liberdade que exerce a extrema dereita non é o mesmo que escribiu Erich Fromm naquela época…