Nahia Alkorta Elezgarai (Zizurkil, Gipuzkoa, 1986) é coñecida entre as nais feministas do País Vasco polo seu espazo de información e acompañamento en eúscaro no proxecto Sabeletik Mundura, así como pola condución de podcast por Ama(T). Con todo, sorprendeunos cando vimos que era noticia nos medios de comunicación. De feito, a Convención para a Eliminación de Todas as Formas de Discriminación contra a Muller de Nacións Unidas (CEDAW, polas súas siglas en castelán) condenou ao Estado español en tres ocasiones por aceptar a impunidade das denuncias de violencia obstétrica, e unha polo caso de Alkorta.

No seu libro O meu parto roubado (Arpa, 2023) realiza a crónica do seu primeiro parto, que comeza con actitudes autoritarias e información, termina cunha cesárea non autorizada e provoca o trastorno da tensión postraumática. Tamén explica o salto que deu desde o recoñecemento da súa condición de vítima á loita xudicial. Así mesmo, desde a primeira persoa estende o foco e sitúa a violencia gecto-obstétrica no marco dos dereitos de reprodución sexual e das violencias machistas, así como na elaboración dunha memoria histórica. Aínda ten moitas feridas pendentes, entre elas o incumprimento da resolución por parte do Goberno máis feminista de España, a negación de responsabilidade por parte de Osakidetza e a desprotección dos movementos feministas.

Vostede deu unha loita xudicial de doce anos e aínda non terminou. Cando decides utilizar o formato de libro para difundir a túa historia?

Tiña moi claro que si chegaba o recoñecemento internacional quería socializar o tema. Até agora influín desde o activismo, dalgunha maneira no clandestino. Cando saíu a resolución decidín dar a cara, pór o corpo. Neste primeiro impulso a cobertura da prensa foi grande, pero a socialización quedou fría. Considero necesario contar toda a miña historia e situala correctamente.

Que é a violencia gecto-ovstrétrica e por que é machista?

Trátase dun control sobre o noso corpo que se pode aplicar en calquera proceso gecto-obstétrico, aínda que o máis visible é o dos partos. Quero subliñar que a clave non é a instrumentalización, porque a violencia tamén é a negación da intervención, son claros exemplos de vulneracións do dereito ao aborto. A clave está na mirada patriarcal que ten o sistema médico e no tratamento que nos dá: estereotipaciones, sentenzas (por exceso de grosor, polas túas prácticas sexuais, orientación sexual…). É de destacar o aspecto psicolóxico desta violencia machista: ameazas, coacción, temor… É moi habitual recibir o seguinte aviso para impor unha intervención: “Si non o fas, algo lle pasará ao teu fillo”. No último cuestionario realizado a nivel estatal, o 40% das mulleres recoñece vivir este tipo de violencia. A eles hai que engadir os que non son conscientes.

O teu relato reflicte a relación coa violencia sexual, tanto pola propia violencia como polo sufrimento psiquiátrico que che produciu.

Noutro contexto non hai dúbida de que meter os dedos na camisa é un abuso. Pola contra, está normalizado non saber cantos tactos fixéronlle no parto, nin cantas persoas fixéronlle.

Prodúcese un efecto me too nas túas presentacións? Como vive a súa carga emocional?

Hoxe xestiónoo con relativa facilidade, tomando distancia, pero foi difícil cando saíu a resolución, porque recibín máis de 200 testemuños e estaba nunha situación emocional sensible. Me too é unha dinámica interesante, pero queda sobre todo entre nais. O reto é chegar a persoas que non son nais pero que sufriron violencia gecto-obstétrica.

Inés Osinaga di que non todos somos nai, pero que todos somos filla. Por que falta de interese por este tema?

Por unha banda, creo que aínda hai un discurso moi forte contra a maternidade. Doutra banda, ademais da ignorancia, hai dor. Moitos cren que non ten nada que ver con eles ata que se identifican cun testemuño determinado. Sentirse vítima é un proceso moi duro psicoloxicamente.

Me chamou a atención ler que o “oasis vasca” custoulle identificar a violencia.

Si, hai doce anos Osakidetza tiña mellor campaña de mercadotecnia! Eu sabía que existía violencia obstétrica, era moi consciente, pero crin que non me ía a pasar aquí, sendo branca, nova e non especialmente grosa. Custoume moito desmontar esa crenza. Busquei aos culpables dentro da miña casa: neno, parella, eu mesmo… deime conta de que é unha arte sistemática. O sistema ten outro instrumento, o da negación: estás tolo, dixeches, non é para tanto… Tamén aparece cando nos tocan o traseiro na esmorga.

Tamén se che custou falar en eúscaro.

No meu plan de partos pedía que se tratase preferentemente en eúscaro, porque para min era importante nese proceso. Pasoume o que nos pasa nos controis dos gardas civís: atendéronme de vostede con respecto en teoría, pero detrás de vostede hai unha imposición de poder, incluída a lingüística.

O seu primeiro paso foi enviar unha carta ao hospital. Non recibiu resposta. A resposta pública do Goberno Vasco á resolución de CEDAW foi lamentable: o acompañamento dos partos en Osakidetza é “excelente e inesquecible”.

Sorprendeume moito. Cando puxen unha queixa no hospital, parecíame que había unha mala praxe: non farían vasectomía a un home sen permiso. Eu tamén terei que dar o acordo se me van a sacar o tezo. Con todo, cortáronme sete capas do corpo sen permiso. Pensaba que ían ter un punto de empatía. Pois non, fixérono xenial.

O patriarcado promove a culpa nas mulleres e a rabia nos homes. Chámame a atención que non culpar aos profesionais. Reprimiu a rabia cara a eles?

Creo que tamén foi un mecanismo de min mesmo para entender de verdade o que me pasou. Si estivese enfocado neses 3-4 profesionais, seguramente o meu proceso de formación sería máis duro e a loita tamén. Porque na loita xudicial vai contra o gran inimigo. O que se constrúe desde o odio é máis débil na loita normal. Até que punto son conscientes? Pois non sei. Eu aínda espero esas cartas, quizais non en nome de Osakidetza pero si a nivel persoal.

Explica que máis que unha lei concreta de violencia obstétrica, bastaría co cumprimento da lei de autonomía dos pacientes.

Noto un efecto ambivalente. Por unha banda, a tipificación concreta daría certa autoridade ao tema, pero introducírono na nova lei de igualdade da Comunidade Autónoma de Euskadi e non tivo consecuencias claras. Por outra banda, esta tipificación suporía o peche total do concepto, co risco de excluír o psicolóxico. Pola contra, si aplicásese a lei de autonomía do paciente, non sería necesario nada máis.

No teu relato é emocionante detectar a impotencia da matrona.

A muller é a vítima directa da violencia socio-ovárica, pero hai outras moitas vítimas. Por unha banda, para o neno, o nacemento na violencia terá consecuencias. Doutra banda, os profesionais que traballan en condicións precarias e xerárquicas dentro do sistema sanitario están obrigados a facer cousas que non queren facer. O das matronas é o colectivo con maior nivel de síndrome burn out. O Hospital de Cruzamentos realizou en decembro unha campaña na que se indicaba o número de matronas que faltaban. A consecuencia directa da insuficiencia de recursos é que se van a realizar máis intervencións. A razón para acelerar o meu parto foi que ao dez da mañá tocáballes unha cesárea programada.

O seu marido tamén vivía a violencia.

Non me permitiron axudarme e ademais recibiu un mal trato. Despois da cesárea, non me subían da zona de recuperación á habitación por falta de recursos. Cando preguntou por min, un profesional díxolle: “Leva moito tempo, quizais lle pasou algo”. É dicir, a miña parella pensaba que eu estaba morto, e eu pensaba que o neno estaba morto. Non era necesario.

CEDAW castigou en tres ocasiones a un Estado por violencia obstétrica, sendo España no tres casos. A razón é a forza de movementos como o noso?

Si. A violencia obstétrica non é exclusiva do Estado español, pero estas redes de mulleres son moi fortes, acaba de cumprir vinte anos O parto é. Temos avogados e psiquiatras incansables facendo un gran activismo. Cabe destacar que todos os Estados membros de CEDAW deben cumprir as medidas prescritas nas tres resolucións. Isto xerou un enorme interese mediático a nivel internacional, mentres que aquí prevaleceron o silencio e a vontade de ocultarse. A resolución chegou cando en España tiñamos en teoría o goberno máis feminista da historia. O incumprimento do período voluntario foi unha elección política. É moi preocupante porque o avogado do Estado respondeu que o Estado é soberano para incumprir a resolución internacional. Isto pode xerar xurisprudencia para calquera outro tipo de violencia; si a internacionalización non serve para nada, quedaremos sen saída ante a impunidade. Neste porto, nós tres estamos obrigados a continuar até o final, aínda que corremos o risco de ter que pagar os custos do proceso. É dicir, é posible que acabemos condenados.

Aquí vexo outro paralelismo con outras violencias machistas: a revictimización no proceso xudicial.

Si, a min pregúntanme moito as mulleres: “Onde teño que denunciar o meu?” [Risa] Espere! Si non hai efectos físicos baremables como a incontinencia fecal, probablemente non consigas o recoñecemento. Non podes entrar nun proceso xudicial no que si non o tes vas perder con claridade: ademais do caso, tempo, diñeiro e saúde mental. Aquí tamén necesitamos autodefensa feminista e redes. A xustiza patriarcal non nos axuda, pero a inclusión pode axudar, como fixemos coa desnormalización da violencia machista no ámbito da parella.

No documental Parir no século XXI aparece unha vítima estremeña con incontinencia fecal, con todo, as institucións non aceptaron a súa denuncia. Como é posible?

Ocorreu que nos xuízos de violencia obstétrica, despois de que as mulleres detallen todo o seu relato, a parella diga que levan tres anos sen tocar a pel, e que ese dato sexa determinante para que o xuíz recoñeza a denuncia.

Fala da práctica de “punto de marido”. Que é?

Si, trátase de soportar cando rompe o costume, para que quede máis estreito, para o goce do home, cos efectos secundarios que iso leva (non só na penetración, senón no malestar que esta tensión provoca no día a día). “Vouche a deixar nova”, din os xinecólogos machistas. Está claro que os nosos corpos son campo de batalla.

O PSOE estaba nos Ministerios de Saúde e Xustiza cando saíu a resolución, e Podemos no Ministerio de Igualdade. Que papel desempeñaron?

Podemos comprometeuse a introducir a violencia obstétrica na reforma da lei do aborto, pero o lobby médico e o PSOE non lle deixaron. Foi unha gran recesión, porque era unha oportunidade histórica.

Entón tentou obter o apoio das asociacións feministas de Euskal Herria para presionar. Que resposta recibiches?

Silencio. Cri. Foi moi doloroso. Tocamos portas diferentes a través de compañeiros como ti. Que a opción que lles transmitimos era histórica e sentín unha total indefensión. Non é momento, non está na axenda, non queremos falar diso. Parece que os que decidimos libremente ser nais situámonos ao bordo do feminismo, e que as violencias que nos suceden son un prezo a pagar. Co aborto vemos facilmente a violencia gecto-obstétrica: ter que facelo en clínicas privadas, recibir sentenzas, orar aos cristiáns… Pero decidimos ser nai e non recoñecemos a violencia de quen decida ser un aborto terapéutico! Aquí tamén estou á espera da carta.

Por que non enténdese que o parto respectado forma parte de “Nós parimos, nós tantas veces”?

Creo que é un tipo de violencia que se quere silenciar, porque se queren pór outras no centro, e enténdoo, pero detrás sitúa ás vítimas. Nas décadas de 1970-80 era necesario reivindicar a abolición da maternidade, porque era un poder social, porque era a parella heterosexual o único modelo lexitimado, tiñas que quedarche en casa… Afortunadamente temos garantido o dereito ao aborto, aínda que nos toca seguir loitando. Na actualidade, a maternidade é unha decisión, pero non sabemos situar a estas nais libres neste novo esquema se non se materializan na parella bollera ou tribo. Unha proba é que a folga feminista xeneral centrábase nos coidados, pero a palabra nai non aparecía.

Chamoume a atención ver en público as xornadas organizadas por Emagine (Non)Maternidades desde a Perspectiva Feminista e non entre os relatores.

Para min foi un agasallo saber que se ía a organizar ese congreso, ademais pouco despois da resolución. Era evidente que o tema da violencia obstétrica tiña que ter un lugar, pero se decidiu que non, e tiven que escoitar “si queres falar de público”. Menos mal que algúns relatores o comentaron. A centralidade dos discursos maternófobos foi dolorosa. Deberiamos baixar do discurso á terra e recoñecer que cada día vemos ás nais na rúa arrastrando un sistema heteropatriarcal capitalista. A educación en coeducación e empoderamiento das xeracións futuras é unha responsabilidade enorme. Esa nai que quizá xulgas está a facer un gran esforzo para que o seu fillo non sexa unha babosa.

Estas feministas maternófobas afán atribuírvos o esencialismo a quen traballan nas maternidades feministas.

Esa etiqueta vén dos prexuízos e de non ouvirnos. As nais feministas cuestionámonos constantemente e é moi violento que tamén recibamos a sentenza por parte dos nosos membros. Sempre defendín que todas as decisións son libres e informadas, e o que reivindico é unha maternidade gozosa. Algúns van obter pracer de mamar, outros do biberón, algúns van querer o parto intervencionista, outros no mar. Por iso mesmo preguntaba a todos os invitados a min podcast “Que é para ti a maternidade feminista?”. As respostas son moi variadas. Vexo infantilización: mamá non podemos pensar, teorizar.

Durante este polarizado debate, non reaccionamos cando a Policía acode a casa dunha muller de Oviedo para obrigarlle a que se dea a luz no hospital. Do mesmo xeito que co aborto, o patriarcado parece querer salvar aos nenos da irresponsabilidade das embarazadas.

A muller que acompañaba á matrona no seu domicilio estaba coidada e non corría perigo, a proba é que no hospital non lle induciron o parto de forma inmediata. Saltou á prensa pero non foi o único caso. Isto é impensable con outras intervencións médicas.

O libro fala das violencias gecto-obstétricas concretas que sofren as mulleres xitanas, inmigrantes, gordas ou lesbianas.

Nas cruces meten a todas as xitanas na mesma habitación, ao final do corredor, para que non molesten. Os inmigrantes musulmáns, con dificultades coa linguaxe, quedan absolutamente desprotexidos cando os illan do seu marido. Durante o embarazo poden aparecer trastornos alimentarios debido ao peso da lofobia na atención obstétrica. Acceder á consulta da matrona e acceder directamente á báscula. Todos os tentáculos aparecen neste proceso tan vulnerable.

En canto á memoria histórica, vostede lembra que moitos dos perseguidores da caza de bruxas eran matronas e foron relegados a obstetricias patriarcais.

Si, son as matronas os herdeiros destas partes de bruxas, cuxo papel é axudar ás mulleres desde a menarquía até a menopausa desde o punto de vista sanitario. Pola contra, o xinecólogo é médico e a miúdo está orientado á patoloxía. Moitas mulleres dinche: “O meu parto ía ben até a aparición do xinecólogo”. Debemos defender ás matronas tendo en conta o seu escaso recoñecemento no sistema médico. Moitos están a piques de xubilarse e non hai substitución, porque é unha decisión política que non se oferten prazas.

Que dirías dos doulos? Non son bruxas de hoxe, moi caricaturizadas e marxinadas? Eu tiven que ir pero non lle permitiron entrar no paritorio.

O seu traballo é o acompañamento emocional e a transmisión de coñecementos. Moitos de nós non soubemos nada dos embarazos e non collemos un bebé en brazos ata que non fomos nais. As matronas teñen a capacidade de facelo por si mesmas, non teñen tempo suficiente neste sistema. Nos partos só se admite un acompañante e normalmente prefírese á parella en lugar da a muller con experiencia, aínda que moitos homes puxeron só ao seu fillo. Moitos maridos prepáranse ben, pero outros aceptan a violencia: por exemplo, pediuse a alguén que faga a manobra de cristeller [presión sobre o abdome, hoxe considerada violencia obstétrica] e fíxoa por descoñecemento.

No libro aparece un concepto vasco: “atsolorra”.

Trátase dunha festa que se mantén en Hernani e arredores, pero na súa orixe tratábase dun proceso no que as mulleres do pobo reuníanse para axudar á muller do seu parto. Noutros pobos dicíase que até o final da corentena a nai non podía saír do ático e as outras mulleres levábanlle a comida. A psiquiatra perinatal Ibone Olza explica a orixe da expresión “pór a parir”: cando o embarazo ía longo, todas as mulleres do pobo ían criticala a casa da muller e a rabia activaba o parto. A miña nai sempre dicía que o embarazo era de dez lúas; roubáronnos un mes. Até fai dúas xeracións, este coñecemento e acompañamento existía e os homes non tiñan protagonismo.

Doutra banda, lembra o trauma colectivo dos bebés roubados.

Coñece a unha amama, que non se moveu do seu lado cando naceu a súa neta, porque cría que lle roubaron un bebé nese hospital. Outro dos retos que o feminismo non asumiu é analizar en profundidade este tema. É unha pantasma do sistema médico, vítimas tamén moi negadas.

Para terminar, que sabor deixoulle o proceso de escritura?

Foi moi terapéutico. No proceso xudicial tiven que repetir o relato unha e outra vez, e foime difícil tomar forza para saír ao mundo, pero logo foi un libro escrito nunha semana. É a miña historia, pero ten moito de colectividade.