“Apa, eu son Miren e son Irungua, pero vivo en Bilbao”, así se presentaría Miren Gaztañaga (Orereta, 1979) ante as súas amigas “pondo cara de simpatía”. E na reunión do portal? “Debería cambiar o idioma”, di. “Ola, Son Miren, a do 3A, e teño unha vida un pouco complicada, coa axenda algo caótica… Que non vos estrañe si non estou en todas as reunións (risas)”.

Leva case vinte e cinco anos nas artes escénicas. Realizou traballos diversos en teatro, cine e televisión, así como en proxectos relacionados coa danza ou a música. A rodaxe da película baseada na novela de Txani Rodríguez Os últimos románticos (Seix Barral, 2020) chega á Bira recentemente finalizado. E preguntámoslle como se presentaría no Azul Eléctrico: “Son Miren Gaztañaga, actriz. De momento até aí, despois (risas). Grazas a todos por vir”.

Supoñamos que tes seis, sete, oito anos, Miren. E que é unha tarde de martes, como esta noite. Onde estás. Que fai vostede? Con quen.

Estou na miña habitación rodeado de peluches e poño a xogar diferentes roles: ás veces son os meus alumnos, ás veces son públicos… Son unha filla única e, non sei si será por iso, pero desde pequena tiven a imaxinación desbordada. Lémbrome facendo de pintor, debuxando as Penas de Aia cunha folla pegada sobre o cristal do balcón.

E si pedísemosche unha foto con quince ou dezaseis anos?

Uff (risas). Pasei moitas fases estéticas. Pero véxome a min mesmo, por exemplo, co pelo moi longo e unha gran camiseta negra de ACDC. E non sei por que, porque eu non escoitaba a ACDC (risas). O que eu quería era un pua de Aitor Gorosabel. O seu ta gar. Inverno. Téñoo. Nós seguiámolos. Lembro unha adolescencia moi luminosa, soñadora. A hostia veu máis tarde, ao vinte anos.

Hostia?

Si. Díxenlle á miña nai que quería aprender Arte Dramática sen saber o que era ser actor, e ela dixo: Miren, iso non é unha carreira… Entón, elixín á que máis veces se lle achegaba como vaca de nome. Belas Artes. E vin a Bilbao, e empecei a verme con outra perspectiva, a tomar conciencia de moitas cousas… E foi unha ruptura, moi potente. Foi romper o ovo e vir a Bilbao. Naquel momento atopeime co teatro. Vin que había un curso na UEU, dirixido por Lipus, e alí empecei con dezanove anos. Logo entrei no Teatro Imaxinario e a verdade é que aprendín moito de oficio. E da vida.

Recentemente foron entrevistados en Berria o propio Lipus, Olatz Beobide e Maddi Goikoetxea. Entre outras cousas, falábase de que o teatro vasco depende das subvencións das institucións vascas.

Si, é certo. Pero non me vai a facer unha pregunta panorámica sobre a situación xeral do teatro vasco, non?

Non, non. Tranquilo. Eu tamén empezo a suar cando me preguntan sobre os posibles futuros do que é vasco…

Díxencho polo si ou polo non (risas). Porque eu non sinto nada cómodo facendo lecturas globais, o pensamento horizontal non é o meu lugar favorito. Sinto que teño que dicir cousas revolucionarias e póñome nervioso. Eu gozo máis co pensamento vertical: tomar un punto e profundar nel. Así sinto as cousas máis preto de min, e esa perspectiva resúltame máis interesante.

Entón preguntareille polo seu. Que condicións de traballo tiveches até agora?

Deber todo. Cando estaba a facer cinzas (laboratorio de bonecos Artedrama, Le Petit Théâtre de Pain e Dejabu, 2010), por exemplo, estaba en cinco obras ao mesmo tempo. Canso. Non podía chegar. E, de súpeto, onde me ofrecen Goenkale. E dixen: pois non é nada romántico e loitador, pero vénme moi ben, tanto no económico como no vital. Véxoo claramente desde a mirada actual: a realidade laboral que estaba a vivir xa non me facía ben, necesitaba un cambio. E fíxeno. E aprendín moito, coñecín a moitos novos colegas. Mentres tanto, tamén traballei con varias compañías e así o sigo facendo. Cando traballei en creacións persoais, estiven moito máis precario, porque me enfrontei ao traballo dunha maneira máis improvisada. Nunca se sabe, pero a miña elección non foi crear unha compañía propia, estiven máis en mans dos demais. Tentei, iso si, introducir as nosas propostas nas estruturas dos demais. Un deles foi o peche do Amor que fixemos Eneko Sagardoy e e eu (Teatro Arriaga, 2021). Foi un traballo precioso. Os últimos anos fíxenos no Arriaga e as condicións son mellores que noutros sitios. De todos os xeitos, a nosa realidade pode ser moi cambiante; teño amigos que tiveron que pedir un préstamo para sacar adiante unha obra, por exemplo. Son as propias eleccións, estratexias para seguir adiante. Non é fácil.

Unha paréntese, Miren. Falaches de Goenkale e, de súpeto, vinche vestido de monxa. E namorándose. E abandonando o convento. Era o teu personaxe… Inés?

Ines, deusa da fertilidade (risas). Imaxínache que fixen unha versión vasca dO paxaro espino! Eu, de pequeno, ía todos os domingos á igrexa, fixen comuñón… E logo fixen compost con todo iso (risas). Si, si. Púxenme os hábitos e estivemos no convento de Zumaia. Nin monxa e Miren Gojenola a nai superiora. Impresionante! En Goenkale aprendín o que é estar diante dunha cámara. Goenkale e Martina.

Iso non o lembraba. Miren Gojenola era “Amaia” para nós. Tivo máis dun personaxe?

Dous! Ocorre en moitas series: tiveches un accidente, operáronche a cara, e agora es outra persoa. En Goenkale, ás veces eses cambios ocorrían sen xustificación: antes eras Amaia, agora es monxa. Pam! Era unha fantasía. Para min o dobre, porque naquela época tamén estaba a facer Stereo (performance persoal, 2009): para os que me vían na televisión era unha monxa e para os que me vían no escenario, un corpo que exploraba libremente os límites da feminidade e a masculinidad. A combinación era brutal.

Acórdome. Un día apareciches no Kursaal, con bigote e lentes negras. Creo que en 2014.

Mire, isto faralle graza. A miña nai, ao ver a Stereo, díxome: Que feixes con Torrente? (risas) E eu non lle dixen que participaría no Bertso Eguna. Pero dérono na televisión xusto cando a miña nai falaba por teléfono coa miña tía. E a súa tía díxolle: “Vesche?”. E a nai dicía: “Que vergoña”… E eu con alegría (risas)!

Até entón traballaches en equipo, só ti en Stereo. Até entón, os personaxes máis convencionais encarnáronse no Stereo máis aló da norma. Unha segunda ruptura na túa traxectoria?

Si. Pero, neste caso, buscado. En parte, porque tiña necesidade de traballar pola miña conta, máis libre. E, doutra banda, porque tiña algo moi dentro, moi visual, que quería explorar e que non tiña sitio nos personaxes que interpretara até entón. O que quería era explorar os límites da miña identidade e, aí, tiven dous referentes. Unha, unha alemá: Claude Kahun. Tiña unhas fotos andróxinas moi potentes e atraeume moito cando a coñecín na carreira. E a outra, Angelica Liddell. Creo que foi a primeira muller que vin interpretar o papel dun home e produciume unha gran impresión. Tiña un monólogo, o ano de Ricardo, sobre a enfermidade e a fealdad, e cando o vin dixen: iso é o que quero. Traballar a desestruturación corporal. Da intuición. Porque para min, o proceso creativo é unha deriva en si mesmo; normalmente constrúo a narrativa sobre o proceso despois. Eu naquela época lía libros de Beatriz prezado, agora Paul prezado. E subliñaba, e improvisaba… E ao final saíume aquel Torrente que dá moita risa á xente. Confeso, con todo, que me facía sentir como Beyoncé (risas). Tiña un poder terrible. Non é casualidade que se trate dun personaxe masculino, o que leva esa forza.

Imaxínome a ambos no escenario: forte ou vulnerable, segundo o día. Tamén en rodaxes. E nos castings, máis vulnerable que forte?

A maioría das veces si. Son moi potentes. O punto de partida é xa perigoso: Quero gustarche, quero que me elixas. Para min o máis interesante foi aprender a tomar as rendas dos meus desexos. Ao principio, cando ía ás probas dicíame que o resultado non me importaba. Pero, no fondo, o que quería era ser elixido. Necesitei tempo para darme conta de todo o que quería. Cando me chegou a oportunidade de facer os últimos románticos (David Pérez Sañudo, 2024), dixen: “Aber, Miren, ti queres isto. Acepte, prepárache para as probas e si non salgue, chorarás, pero toma a responsabilidade do teu desexo”. E, nese caso, todo saíu moi ben. Pero son procesos complicados, porque moitas veces vas cos teus amigos, e a eles apetéceslles o mellor, pero sobre todo, quéresche a ti mesmo conseguir traballo… Non é fácil.

Coñecerás o ensaio Kontrako eztarritik (Susa, 2019) de Uxue Alberdi. Ten un capítulo sobre o que está a contar: o sistema de versos e a sociedade en xeral, explica como os bertsolaris e as mulleres puxéronnos a competir entre si. Porque fomos sustituibles, porque tivemos menos espazo nas prazas… Nótaseche.

Moito. As cousas están a cambiar, pero esa pugna tamén está entre os actores, por suposto. Ocorre como cos celos, séntelo e dis: joe, son máis guay que iso. Pero non o é. Son sentimentos moi primitivos. Recordo que unha vez fomos un amigo e eu a un concerto de Leiva. O caso é que un amigo noso era o seu corista e, cando terminou o concerto, reunímonos cos músicos. Saíu un guitarrista cun rolo de claim. sentou no corro e, de súpeto, unha chea de raparigas puxémonos a buscar a súa mirada. E a min saíume precisamente iso: estar na conquista dun home. Pero, cando me dei conta, que fixen? sentou, deuse a volta, quedou mirando ás mozas e escoitándoas, faloulles. Esas inercias son unha merda, hai que estar atentos.

E si levásemos ese xiro á túa carreira profesional? Sería a creación do colectivo Kamikaz? Imaxínovos a vós, Amancay Gaztañaga, Erika Olaizola e o tres, dando a volta ás cadeiras e sentándome de ombreiros ante unha chea de homes.

Nunca o pensei así, pero é unha imaxe axeitada, si. Agora son Erika, Amancay e Iraia quen levan o proxecto, eu son “polbo animal de compañía” (risas). Pero cando creamos Kamikaz estabamos en momentos moi parecidos. O tres viñamos cansados das experiencias con diferentes figuras masculinas. Cos homes creadores ás veces prodúcense inercias tóxicas, mesmo con algunhas mulleres. E nós xuntámonos para romper esas dinámicas, para compartir procesos creativos, para atopar un espazo de traballo máis seguro… Mentres tanto, fixémonos amigos e agora seguimos apoiados, traballando, na vida, en todo. Iso non quere dicir que non teñamos conflitos. A diferenza é que damos cabida ao que sentimos e pensamos e xestionamos os problemas dunha maneira máis sa. Creo que é importante desmitificar espazos seguros.

Cando se trate de problemas, imaxínome que tratarán tamén ás persoas que vaian máis aló dos conflitos laborais cotiáns. Desde hai uns anos, o movemento Me Too puxo sobre a mesa as relacións de poder que estruturan a industria do cine e, nos últimos meses, denunciáronse varias agresións sexuais con motivo dos Premios Goya, ás portas do Festival de Cannes… Pero haberá quen pense “aquí non”, “non en nós”.

Bo, si. Tamén aquí. O que ocorre é que chamamos máis fácil o afastado que o próximo. Costa moito. Eu mesmo, agora mesmo, sinto que baixei o volume. Non podo falar máis que das miñas propias experiencias, e é certo que eu non sufrín ningún ataque explícito desta natureza. Todo foi máis sutil ao meu ao redor, pero ás veces tamén duro: como se constrúen as relacións de poder, quen está arriba, quen está abaixo, a quen se lle permiten algúns comentarios, a quen non… Si non te sentes a gusto nun espazo, tes que seguir lexitimando? É complicado. Vostede está nun proceso de traballo, moitas veces entre amigos, e de súpeto ve que se superaron algúns límites e non sabe si comunicar o que sente ou non. Xa sabe vostede que pode dinamitar certas situacións se abrise a boca. E sentes culpa, inseguridade. Que che entra medo, é dicir: si digo algo, non me chamarán máis… Iso pensas. E con todo, segues pensando no outro: queres dicir as cousas tranquilas, sen ferir a ninguén… Pero queres explicar o que che parece mal para protexerche. Non é fácil. Outros, con todo, non teñen ningún problema en ocupar o seu lugar e en pronunciar o seu discurso. Fin.

E a conciliación, como vai?

Era algo que realmente desexaba ser nai, e estou orgulloso de que fun ao corenta e tres anos. É marabilloso? Si. Moi difícil de xestionar? Tamén. O noso fillo segue sendo pequeno e as dinámicas de traballo, tanto no cine como no teatro, son moi intensas. Pero fíxeno e conseguino. Por suposto, porque tivemos axuda. Si está a rodar unha película, por exemplo, ten que cancelar case todo. Os prazos adoitan ser moi axustados, aí o diñeiro manda… E no cine e no teatro, como vimos das vellas estruturas, a mensaxe é que non se poden facer as cousas doutra maneira. Non é fácil, pero creo que podemos tentalo. O horario de rodaxe dalgunhas series longas comeza a variar, por exemplo: teñen xornadas de oito horas. Algo se move lentamente. Vexamos.

En canto á idade, chama a atención que as mozas de trinta e seis anos sigan vendo nos papeis de adolescentes de quince a dezaseis anos. Tamén ao revés, interpretando a mulleres novas máis vellas.

Si, si. No teatro diría menos, pero no audiovisual este tema é máis salvaxe. Cando ves a unha moza de vinte e catro anos no papel de corenta, o que pensas é que hai un erro en ti, non na pantalla. Ves como o teu corpo cambia, a túa pel tamén… E non sabes como tomar eses cambios. Por unha banda, queres facelo desde a custodia. Pero, por outra banda, tes no teu interior unha mirada violenta que che xulga sen cesar. E si, eu tamén penso que ás veces me gustaría ser Ursula Corberó ou Kate Winslet. Pero sei o que hai detrás diso e intento validarme a min mesmo. Aprendendo. Lendo reflexións sobre corpos non normativos. Creo que son absolutamente necesarias representacións máis reais e variadas.

Visualiza algún papel que lle gustaría interpretar dentro de dez ou vinte anos? Alguén á súa medida?

A miña forma máis natural de abordar as obras non é escribir. É máis, empezar a experimentar. Do corpo. Pero se dígoche a verdade, neste momento, máis que pensar nun personaxe así, estou a aprender a levar esta danza entre o traballo e a maternidade. Xestionando multitasking. Está a ser unha época moi bonita de traballo, pero este baile… ten o seu.

Eu, Miren, non sei interpretar os finais. A primeira parte da entrevista acaba aquí, non sei si debería pedir aplausos, ou non…

Non, non. Agora xa non hai aplausos. Agora a segunda parte. Agora sen mesa. Agora, sentados fronte a fronte.