Querer e non poder

Roubareille a expresión a Xabier Lete: “Un lugar de loita cheo de tormentas do desexo e da impotencia”. Aí estivo a LUZ. Quero e non; si o xornalismo en eúscaro necesitase un lema que reflicta a súa historia, elixiríao: quero e non.

Ese desexo e impotencia chegou ao seu límite nalgúns momentos da historia; neses momentos, o xornalismo en eúscaro estivo condenado ao heroísmo. Non é o heroísmo crear e publicar un xornal –o primeiro xornal en eúscaro- no medio da guerra? Ese foi o xornal Eguna, que se publicou desde principios de 1937 até o 13 de xuño de 1937, en Bilbao.

En 1990 o Goberno Vasco publicou unha edición facsímil do Día, elaborada polo historiador Joseba Agirreazkuenaga. Alí, Agirreazkuenaga fixo falar a algúns dos autores do xornal en eúscaro: Augustin Zubikarai, Eusebio Erkiaga e Jesús Insausti Uzturre, dirixentes do PNV de Tolosa.

Segundo as súas palabras, os redactores do Día recibían o soldo do Euzko Gudarostea, porque eran gudaris. En canto á infraestrutura, utilizouse a do xornal jeltzale Euskadi. Narrado por Eusebio Erkiaga:

“Efectivamente, o Día non foi un diario normal. Valeuse do equipamento alleo: escritorio, papel, tipografía, fonte de noticias do exilio… Cachorros de xornalistas, gudaris auxiliares, mediocres en saúde ou con defectos visuais, mozos de 21-24 anos obrigados a adaptarse á improvisación. Da mañá á noite, xornalistas”.

Aqueles gudaris convertidos en xornalistas viviron un paradoxo: o xornal da guerra non tiña a ninguén a quen enviar á fronte para que lle informase da situación. Porque, como dicía Erkiaga, o Día non foi un diario normal, senón excepcional. O día foi un acto militante que caracterizou o xornalismo en eúscaro.

Entre os euskaltzales estivo antes da guerra, no Renacemento, a proposta de crear un xornal en eúscaro, impulsada por Lizardi, etc.; debateuse no boletín de Euskal Esnalea sobre esta posibilidade e, por exemplo, o director de Euskal Esnalea, Gregorio Mujika, pronunciouse en contra: móstrase a favor do asteroco por non ter as condicións axeitadas para facer o xornal. Iso si, deixa claro que erros ve nas revistas en eúscaro e en que estilo non quere xornalismo:

“Non temos moitas de semana, de madroño e de pelo? Si, claro, pero a verdade é que todas teñen a fronte negra, son demasiado pesadas, demasiado decoradas na esquina, demasiado atadas na marcha”.

Mujika ve as revistas en eúscaro coas cellas negras: demasiado pesadas, demasiado atadas… Esta tamén foi a característica –e a resaca– do xornalismo vasco; ás veces tocaría as transcendencias relixiosas e a continuación as transcendencias políticas.

Desde a borda até a oficina

En 1976 estiven con Damaso Intza falando da creación da Luz Celestial, para un traballo que tiña que facer para a facultade de xornalismo. Entre os que me contaron que en tempos de guerra, cando entraron os nacionais, el foi chamado a declarar, despois de que se fosen uns capuchinos de Hondarribia. Ademais, os franquistas fusilaron a uns amigos seus, o oiartzuarra Martín Lekuona e outros tres sacerdotes que se atopaban na localidade guipuscoana de Arrasate. Ante a sospeita de risco, os seus superiores propuxéronlle viaxar a Chile, e así o fixo Intza en novembro de 1936. Volveu do exilio ao trinta e dous anos.

Dámaso Intza pediume a miña opinión sobre a Luz Celestial que había naquel momento, pero contestou:

“Saíume un fillo traveso. Antes era unha revista relixiosa, agora xa non dá relixión, e o que di, equivocado!”.

Se vise a LUZ actual! Pero imaxínache, o autor daquel relixioso, fiucego e bendito Zeruko Argia tivo que emigrar, só por crear unha revista en eúscaro. Sufriu acoso, acoso por razón de idioma.

Un par de anos antes de que Intza regresase de Chile, en 1963, Zeruko Argia rexurdiu da man do capuchino Agustín Ezeiza. Pronto o semanario converteuse no punto de encontro dos euskaltzales, tal e como indica a lista de escritores que aparece nos números de fin de ano: Juan San Martín, Carlos Santamaría, José Artetxe, Yon Etxaide, Nemesio Etxaniz, o correspondente Martín Ugalde desde Venezuela… Iñaki Eizmendi Basarri ten a coñecida sección “Nere bordatxotik”, e, por suposto, tamén hai unha sesión de debate entre este e Gabriel Aresti; Aresti responde desde o meu oficinegilita. É evidente que Aresti non perdía ningunha oportunidade de marcar a súa posición. Pero, de paso, o xogo de palabras significa a amplitude da Luz Celestial: A revista abarcaba un espazo social e cultural desde a borda de Errezil até a oficina de Bilbao. Neste período a Luz Celestial empezou a facerse terreal e por citar a unha xeración decisiva, a do “Gazte Naiz”: Unha reunión ao redor de Rikardo Arregi e Ramón Saizarbitoria. Tamén algo maiores, como Larresoro, é dicir, José Luís Álvarez Txillardegi. E Miren Jone Azurza, primeira directora feminina. Despois foi a quenda de Mikel Atxaga, Amatiño, etc., sendo o representante dos capuchinos Kaietano Ezeiza.

Desde 1968 até 1974, o Ministerio de Información e Turismo abriu unha decena de expedientes á Luz Celeste. En 1970, Mikel Atxaga tivo que comparecer no xulgado para declarar polo seu editorial sobre o Xuízo de Burgos. As multas foron multadas varias veces á Luz Celestial. A censura non lle perdoaba.

Negación de profesionalidade

Pouco despois da morte de Franco, 1976 foi declarado Ano do Xornalismo Vasco por Zeruko Argiak, Anaitasuna e Goiz Argi. Como reflexo daquel espírito de entón, traio esta parte do editorial escrito por Atxaga:

“Temos que crear un xornalismo vasco contundente. Necesitamos un xornalismo que explique as opinións, os traballos, os problemas, os comportamentos e os soños dos vascos. Un xornalismo que mira ao mundo desde o portelo vasco”.

Pero entre Hego Euskal Herria e o mundo estaba España. En 1976, o líder do PSOE, Felipe González, acudiu ao hotel Lintzirin de Donostia-San Sebastián para dar unha rolda de prensa e foi preguntado en eúscaro por Mikel Atxaga. Provocación para moitos de alí! A entón muller de González, Carmen Romeu, tomou dúas copas e ofreceu brindes a Atxaga: Viva Euskadi nazi! O suceso provocou un gran balbordo nos medios de comunicación por parte da Policía Municipal. NA Voz de España, o director Miguel Larrea escribiu: “Un xornalista non profesional” foi o que fixo a pregunta a González en eúscaro. Atxaga non perdeu o tempo e explicou a Larrea que el era “un xornalista non titulado, pero profesional”. As persoas que traballaban nos medios de comunicación en eúscaro non podían ser profesionais, porque carecían de título, e sen iso, non podían acceder a un carné de xornalista.

Posteriormente, Joan Mari Torrealdai abordou o tema do karnet en 1982 no artigo titulado En Jakin, cartón de xornalista contra a liberdade de expresión, e cualificou o asunto con rigor:

“Esta esencia do carné non é máis que un control, por unha banda, do Estado (antes e agora) e, sobre todo, dos grupos de interese das asociacións xornalísticas”.

Estes intereses, sempre en contra dos profesionais que traballaban no xornalismo en eúscaro.

Perda da celeridade

Na portada da Luz Celestial de 13 de xullo de 1980, este título: Luz Celeste: cambios para setembro. No interior, dúas páxinas sobre este tema. Nel recollíase información da rolda de prensa conxunta dos representantes dos capuchinos e de Zeruko Argia o pasado 4 de xullo. En concreto, os que xa tiñamos a Cooperativa Zeruko Argia explicabámolo, como os capuchinos decidiron deixar a revista nas nosas mans e nós continuamos coa revista. Tamén dedicamos un editorial ao tema. A pasaxe máis significativa é o seguinte:

“ (…) O eúscaro parece ter moitos amantes. Case todos din que hai que salvarse e isto e outros. Para ser consecuentes con isto, señorías, hai que pór os medios. E o que primeiro ten que responder é o poder público. (…) ver a decisión, polo menos as aparencias actuais non son boas. Escoitade, porque se ouven rumores, escusas, ideoloxías e fálase”.

Estivemos co Consello Xeral Vasco para expor o noso problema, pero non tivemos resposta. Para entón, o Parlamento e o Goberno Vasco xa estaban formados, pero sen facer caso. As cuestións ideolóxicas que mencionabamos no editorial explicábanse no escrito que abriron os capuchinos:

“(…) A Luz do Ceo foi facéndose cada vez máis radical. E que escribiamos sobre a forza –o grupo Meinhof–, sobre a homosexualidade e o lesbianismo, ou sobre o feminismo, etc. Os capuchinos non podían aceptar aquilo.

Seguro que os capuchinos resistiron as protestas e as presións. Estas protestas chegaban mesmo á redacción. A modo de mostra, a carta anómina:

“Segsu obsesión/ Gora Euskadi Askatuta/ Na porta da bragueta/ Presos á rúa/ A nosa obsesión é/ Presos á rúa/Presos á rúa/ O saldo/meigo dos mentireiros, nós/nós/nós/nós/vos, pene, ou-bi/a nosa gran obsesión/mala leite/kaka vello en marcha”.

Este escrito levaba como título a ladaíña dos prailes de Anaitasuna. De feito, no punto de mira estaban Anaitasuna e Zeruko Argia, as dúas revistas máis activas da época. O certo é que a campaña estivo organizada para anular as subscricións entre os interlocutores tradicionais –entre os do ambiente nacionalista–. Evidentemente, Zeruko Argia xa non responde o estilo deste sector: para empezar, había un eúscaro unificado e un hatxe afortunado. Ademais, a nova xeración achegaba actitudes de esquerdas e progresistas. Un exemplo diso é o escándalo que suscitaba para ver como tratabamos o tema da sexualidade: o informe sobre a sexualidade da muller elaborado polo sexólogo feminista Shere Hite, por exemplo. Por certo, Hite é estadounidense de nacemento, pero asumiu a nacionalidade alemá pola persecución que sufriu en América por mor dos seus traballos. Shere Hite foi abatido por cultivar a sexualidade feminina. Nos demonizaron a nós por divulgar este tipo de temas.

A fraude do bilingüismo

Corenta anos despois de que aqueles gudaris xornalistas abandonasen o diario Eguna, o 8 de xuño de 1977, publicouse o primeiro número de Deia, que viña de mans dos jeltzales. Tres meses despois, o 29 de setembro, saíu o primeiro número de Egin; detrás deste proxecto tamén estaban os nacionalistas, os da esquerda. Ambos os proxectos presentáronse como bilingües. Pronto se demostrou que este bilingüismo era diglosia.

Martín Ugalde foi subdirector de Deia na creación deste xornal. Unha sección do libro que Joan Mari Torrealdai escribiu sobre a vida de Ugalde leva como título: Unha experiencia decepcionante en Deia.

Pregunta de Torrealdai a Ugalde: “Viu vostede o traballo en eúscaro subestimado?”. Da resposta, realizada por entresacas,

“Unha vez á semana, facía conversacións de páxina completa, e sentinme de risa ás miñas costas quen lía unha páxina en eúscaro, pois, con broma!... Vendo que neste espírito os meus esforzos eran inútiles, cando cumprín o ano díxenlles adeus”.

Este testemuño impresiona. Menos mal que Ugalde tomoulles o desquite, dalgunha maneira, unha ducia de anos despois, cando Egunkaria uniuse a Sortzen. O desquite, digo, non por ir contra o partido, senón por apostar polo xornalismo en eúscaro.

A diglosia non só afecto á lingua senón tamén á comunidade que vive e desenvólvese nela e aos profesionais que traballan nela.

Xornalismo estigmatizado

Segundo o resultado que nos deu esta intrahistoria, foi un xornalismo en eúscaro: non normal, militante, sufriu acoso desde a guerra do 36; actuou coa fronte negra; foi censurado; negóuselle profesionalidade, sufriu exclusión e foi diabólico.

Neste repaso, deixei deliberadamente para o final o peche de Euskaldunon Egunkaria. De feito, o 20 de febreiro de 2003, a operación dirixida polo xuíz Juan do olmo, recolle as premisas de todos eses atributos e resaca, mesturados no crisol, e… engadindo a tortura.

No artigo publicado en Jakin en 2011, Joan Mari Torrealdai ofrece algunhas claves.

“2002. Un informe da Garda Civil no ano 2000 dividía o eúscaro en dous: bo e malo, institucional e terrorista. A base das nosas detencións e do xuízo de Egunkaria foi ese informe: eramos unha mala euskalgintza. (…) A forza expeditiva desta tese fai que o eúscaro social convértase nunha realidade integradora de ETA”.

Xa non hai escusas de ETA. De todos os xeitos, podemos dicir que a de ETA foi unha escusa conxuntural. E é que, como vimos neste camiño, antes de que ETA nacese xa había estigmatizado o xornalismo en eúscaro, e non parece que a desaparición da organización armada haxa eliminado totalmente esa estigmatización.