O Estatuto de Autonomía cumpre 44 anos en decembro e a lingua vasca non avanza tan rápido como se cría. A pesar dos importantes avances na educación, sobre todo grazas ao sector público, a nivel social parece que se está retrocedendo no último tempo. Para entender por que ocorre isto, e resolvelo na medida do posible, hai que pór de manifesto as causas que poden existir. Eu vou lanzar aquí algunhas ideas, non por ser un experto neste tema, senón porque o camiño e a experiencia que fixen do castelán ao eúscaro poden ser de axuda. E como estamos a falar de Euskadi, non podemos obviar as diferentes situacións que existen nas tres provincias. Pero sobre todo temos que mirar aos que están en peor situación (Bizkaia e Araba). Creo que o que se fai e pódese facer é a clave para a supervivencia do eúscaro.

O eúscaro é unha lingua difícil. O catalán e o galego son, por exemplo, familiares ao castelán, moito máis fáciles de aprender ou, polo menos, de entender. Por iso, o primeiro paso a dar sería, e sería, facilitar o eúscaro.

Para conseguilo, é un gran obstáculo querer manter os dialectos na lingua común, é dicir, nas conversacións entre amigos, como algúns se empeñan. O que hai que salvar é o eúscaro, non o dialecto local. E o mesmo pode dicirse do hitano. Tanto unha como outra se poden manter entre falantes natos vascos, pero non cos que aprenden ou aprenden eúscaro. Poderanse recuperar facilmente cando a maioría da poboación fala euskera.

Do mesmo xeito que ocorre con calquera aprendizaxe, é máis fácil aprender cando lle gusta que cando sente imposta. E non falo de escolas e institutos, onde todas as materias son impostas, senón da esixencia do eúscaro para conseguir un traballo. O eúscaro non se perde nin se gaña para acceder a determinados postos de traballo (ademais só no ámbito público) por pedir ou non o título de eúscaro, aínda que algúns, sen probas, así se expoñen. Aldrebes, a miúdo, é un instrumento de segregación e de oposición ao eúscaro de moitas persoas. Cantos son os que conseguen o título de eúscaro pero non utilízano case nunca no seu traballo? Temos que ser executivos.

A medida que avanza a titulitis, o eúscaro retrocede. E non é difícil entender por que: os cursos de HABE non están expostos para difundir o eúscaro, senón para que os que se matriculan obteñan os títulos. Dá unha volta por unha das aulas desa organización e pregunta á xente que alí se aprende, por que están, que e como lles ensinan… Pronto se pode saber que é o que non funciona. A institución creada polos adultos para aprender eúscaro converteuse nun filtro e moitos dos que inician os cursos os desmoralizan.

Non se pode recuperar unha lingua en perigo de extinción sen ter en conta ao conxunto da sociedade. Mentres a maioría dos esforzos centráronse no ensino, os adultos quedaron esquecidos. Como se conseguirá que o alumno utilice o eúscaro se os pais e a maioría dos adultos non o saben? E como se conseguirá que os adultos aprendan eúscaro se teñen que pagar moito para iso? Entre traballadores e inmigrantes, quen pode pagar hoxe máis de 300 euros en HABE para aprender eúscaro? E, de onde poden sacar a maioría do adultos tempo para aprender eúscaro?

Os resultados dos exames para a obtención do título de eúscaro indican que o número de aprobados é moi elevado. Poden ser varias causas, pero hai moitos anos fun a unha conferencia de Xabier Quintana, na que Xabier falaba do esforzo realizado para recuperar a súa lingua en Israel. Dos datos que mencionei gardei na miña memoria dúas: un, que os israelís apostaron por unha lingua máis simple e común para todos, e dúas, que os que sabían a lingua tiñan unha actitude colaboradora cos que non sabían, e que, en contra do que aquí ocorre, se alguén notaba algún erro ao ouvir a fala doutro, explicaba como tería que dicilo.

Tamén necesitariamos este tipo de correctores, é dicir, aqueles que dan máis importancia ao esforzo e ao desexo de aprender que á limpeza morfolóxica e sintáctica.

Julen Goñi. Ex-profesor de Filosofía.