O traballo de Lourdes Oñederra (Donostia-San Sebastián, 1958) foi durante moitos anos dar clases de fonética e fonología na UPV/EHU, pero non lle impediu dedicarse a outros campos como o de académico, articulista ou escritor de ficción. A súa paixón é a(s) pronuncia(s) do idioma e a(s) regra(s) respecto diso, e aínda que se xubile non parece que o deixe. Falou durante moito tempo e en profundidade sobre Euskaltzaindia, sobre os sons e as pronuncias do eúscaro, sobre a súa traxectoria…

Foi alumno de Koldo Mitxelena, herdeiro de Txillardegi... Non era demasiado importante cando era novo?

Só nos cursos de doutoramento Koldo Mitxelena tiven profesor e director de tese; de feito, a miña tese foi a última que dirixiu Mitxelena. Txillardegi si me ensinou durante a miña carreira, dábanos dialectología. Nunca me convertín no seu herdeiro, pero si é certo que cando comecei a ensinar fonología vasca, un dos nosos principios fundamentais foi a publicación da súa Fonología Vasca.

Comezou a traballar na Facultade de Letras de Vitoria-Gasteiz en 1982. Desde entón, que es máis o gasteiztarra ou o donostiarra de Gasteiz?

Ambos abertamente. A min gústanme os plurais, máis que os singulares. Non podo elixir.

En 2007 foi nomeado membro de Euskaltzaindia. Que supuxo iso?

Medo. Noutras ocasións anteriores, dixéronme a Hendrike Knor-e proporíanlle o meu nome, pero non o fixo. Así que non o cría. Non me deu moita alegría, porque para un lingüista a práctica normativa é antinatural: sendo lingüista, interésalle a linguaxe en si mesmo, as súas variantes, as súas variantes, os seus falantes… E a norma e a estandarización, desde o punto de vista da lingüística, é absolutamente artificial. Outra cousa é pensar que é necesario, nunha lingua minorizada, na situación na que se atopa o eúscaro, máis aínda, pero non direi que o tomei a gusto.

Pódese dicir que nos últimos anos Euskaltzaindia tomou outro camiño? É dicir, de normativo a observar a evolución do uso da lingua?

Desde que eu entrei, sempre hei visto que Euskaltzaindia fai caso ao que se usa, que son poucas as cousas que se prohiben por completo e que o consello converte en norma cando tiveron éxito. Quero crer que é así. Precisamente os cambios que xeran tantas queixas refírense a iso, a mirar o que pasa... Gustaríame crer que sempre o é. Supoño que tamén haberá erros... É curioso como se lle pide que solucione os problemas ante as dúbidas que nos incomoda, pero nos gusta que cada un bendiga a nosa oportunidade. A produción normativa é moi difícil; ademais, desagradable para un lingüista vocacional.

Como membro de Euskaltzaindia, criticou con liberdade as decisións tomadas, como a división masculina e feminina dos nomes que Euskaltzaindia quixo regular...

Si, iso poríao entre os erros que mencionamos agora. Por certo, gustaríame aclarar que non fun o único que protestou. O resto dos lingüistas tamén se opuxeron. Xa sabes que en Euskaltzaindia non todos somos lingüistas. Iso é bo en si mesmo, porque se reflicte na sociedade dos vascoparlantes. Así ocorre noutras academias de idiomas. Doutra banda, xorde un gran problema porque non necesariamente os criterios lingüísticos son os gañadores nalgunhas decisións, é dicir, non se ten en conta a calidade da linguaxe en si, por falta de coñecemento. Algo parecido sucedeu cando por encima das "casas de cultura" déronse preferencia ás "casas de cultura". Non se tivo en conta a función morfo-fonolóxica que desempeña na composición vasca a eliminación do "-a", porque ninguén se acordou da morfología, seguramente... Diría que algo parecido sucedeu co xénero dos nomes.

É Euskaltzaindia aínda unha institución machista?

Non é unha institución machista, pero segue habendo un machista entre os académicos, que non teñen ningunha conciencia do machismo das ideas e actitudes que consideran normais. Tiña que dicir que tamén hai membros feministas, pero sería demasiado sinxelo imaxinar unha liña que poña ás mulleres dun lado a outro. A sociedade e a historia son as que son e as que nos consideramos feministas tamén temos que mellorar. O feminismo é unha aprendizaxe permanente, pero aínda non aprenderon a primeira lección de que o feminismo é dar vantaxes ás mulleres (debería crelo). Por desgraza, si, hai algo así entre os académicos de Euskaltzaindia.

Comezou no ano 1993 en termos de pronuncia e cre que ten máis relación co teatro que coa gramática ou con calquera outro ámbito.

Mirando polo lado normativo en 1993! Polo demais, como profesor e investigador, levaba máis dunha ducia de anos niso. Supoño que por iso chamaríanme cando se puxo en marcha a Comisión de Pronuncia de Euskaltzaindia en 1993... A idea de asociarse co teatro non foi demasiado exitosa entón, e aínda costa entender no mundo académico. En resumo, trátase de que a pronuncia é algo que se inicia na mente e realízase co corpo, como a representación. A gramática e o vocabulario apréndense de memoria e gárdanse na cabeza, para logo saír a través da pronuncia, sobre todo, ou non. Os que aprenden euskera ou, partindo dun dialecto, os que aprendemos o batua, temos que aprender a cantar, a representar, a pór palabras en práctica de acordo a unha partitura que non tiñamos.

En 1998 publicouse a Norma de Pronuncia Coidada do Euskara Batua, en que punto estamos despois de realizar os traballos?

En lugar de explicalo e entendelo ben. Hai que polo en contexto e pensar para que se fixo. Non envelleceu tanto como podería facelo a longa serie de anos transcorridos. De feito, se se len os preámbulos e outros artigos que saíron ese ano, diría que non perdeu a actualidade. Talvez poidamos explicar mellor algúns detalles. Pero o que máis importa é que as normas que aquí se dan non deben aprender nin ensinar como imperativo que hai que aprender de memoria, e o que é moi importante é que, xunto cunha linguaxe coidada, temos que manter vivos outras linguaxes. Unha linguaxe coidada e despreocupado é absurdo e viceversa: unha maneira de empobrecer aínda máis a lingua dos falantes pobres. Para que o eúscaro sexa unha lingua enteira necesítanse falantes enteiros, o que significa que os rexistros deben ser máis dun. Polo menos deberiamos estar niso.

Con acento, dixo vostede que, en lugar de pronunciar a letra, habería que "cantar" por frases ou grupos de palabras, hai algunha maneira de sistematizarla?

A esencia do ritmo en eúscaro non está nos acentos, senón nas sílabas. Nos cursos que imparte Julia Marín, nos estudos que se realizan nas escolas de teatro en todo o mundo, a xente aprópiase de dar unha realidade fónica ás palabras e ás estruturas gramaticais. A gramática ou os dicionarios son métodos diferentes aos que se usan habitualmente para aprender, pero son métodos e teñen os seus propios sistemas. Ao dicir oralmente as palabras e as estruturas apresas de memoria, os alumnos a miúdo dan un acento por palabra, que se considera a linguaxe unificada ou o dos euskaldunberris. Debemos superar iso si é posible, tamén debemos abrir o camiño para que os novos falantes adopten melodías e ritmos vellos. Para iso, seguramente os expertos en teatro, canto, etc. son máis axeitados que os lingüistas e filologistas, e é que tamén nós deberiamos aprender deles si queremos ser un profesor de lingua completo.

Quéixasche de que Euskaltzaindia non puxo suficiente atención á pronuncia...

Nin Euskaltzaindia nin ningún outro ámbito académico, incluídos os lingüistas, por desgraza. Coma se a importancia do corpo quitáselle peso, na mentalidade de moitos intelectuais. É difícil aprender e ensinar a pronuncia porque é diferente. É máis cómodo falar de textos, gramática, etc. A súa pronuncia é viva e imperceptible, sempre cambiante. Por outra banda, no que se refire ao ensino, practícase a miúdo coma se puidésese aprender en por si, trabállanse a gramática e os dicionarios para os exames, salvo excepcións. Non é unha enfermidade exclusiva do eúscaro, pero no caso do eúscaro pode ter consecuencias xerais máis graves que no caso do alemán. É certo que co dominio da gramática e do vocabulario o falante é capaz de dicir as cousas. Si, pero como? En eúscaro, ademais, como as fonemas non se separan demasiado das formas das letras, pois, bo...parece que a pronuncia salgue gratis. Pero ollo, se se fai que o alumno se fixe nos sons "difíciles" ("tt", "z/s"), peor! Os enfermos non só non se contentan co destino, senón que gritan! Empezará a tartamudear e a lingua resultaralle dura ou terrible. A través da lectura de textos, pódense representar os acentos e ritmos, os sons, os dicionarios e as gramáticas.

Vostede dixo que se está producindo un "desvarío" do eúscaro e que, ao mesmo tempo, non se necesitan máis normas. Como se compaxina?

Eu dixen isto sobre as regras de pronuncia, pero me atrevería a pensar que nos demais é mellor que as regras se entendan tan pouco como sexa posible, pero ben. Un falante, en lugar de cumprir moitas normas, tenta gardar todas esas normas na mente o mellor posible, non é libre de utilizar e utilizar a lingua como ferramenta propia. El é en certo xeito o instrumento da linguaxe. Pedir máis normas lémbrame pór máis temas para oposicións, complicar cousas para mostrar non se que? Creo que as normas nos gustan sobre todo aos profesores e aos examinadores. Todos deberiamos facer un esforzo por aprender de verdade outra lingua para vivila. É certo que as normas tamén dan certidumbre, para facer o camiño, pero o que pasa é que se entendan ben as que están. Os aspectos máis básicos da pronuncia (diversidade de niveis, ritmo, variabilidade) non poden ser aprendidos regulamentariamente.

Traballou na academia, pero tamén na ficción, agora que se xubilou volverá retomar esta faceta?

Nunca o abandonei do todo, pero é certo que me xubilei para poder escribir con fundamento, con gran pena de deixar as clases. Fai uns dez ou dez anos diagnosticáronme polo tempo que necesito para coidar un pequeno problema de saúde, non sacaba esas horas mínimas para traballar os textos ao longo da semana, incluso os fins de semana! Podo facer algo, pero tamén teño un libro de fonología pendente...