Eu persoalmente non busco as características que nos diferencian, nin moito menos. Diría que deberiamos superar esa forma de pensar: que nos fai especiais. Todos os seres vivos son tan peculiares como nós. Os Tardigrados tamén teñen algunhas peculiaridades moi curiosas.

É egocéntrico pensar que só temos imaxinación e linguaxe. É erróneo crer, sen investigación, que as aptitudes necesarias son só humanas. O campo da cognición comparada está a demostrar que os primates, os paxaros, os polbos, as baleas… teñen unha vida cognitiva moito máis rica do que criamos.

Para dar un exemplo radical: na historia dos seres humanos tamén foi moi común pensar cando se viu a un novo grupo de seres humanos “eses non falaban, eles non pensaban, eles non sufrían, non tiñan alma, non eran persoas”. Habemos visto que si, que tiñan outra forma de vestir, pero que eran como nós.

É posible que os neandertales falen, sen dúbida. A última noticia que chegou deu lugar a unha evidencia máis. Xa sabiamos que tiñan algunhas das condicións necesarias para falar: que tiñan capacidade simbólica, que tiñan un óso de hioides na garganta, que como nós tiñan o xene FOXP2 mutado…

O da canción tamén é interesante. O antropólogo Steven Mithen propuña que a canción e a música aparecesen na nosa especie antes que a linguaxe; é posible que tivesen antecedentes da linguaxe. E tamén son características da nosa especie: únennos, teñen unha función social, como en moitas outras especies. Por tanto, é moi posible que os neandertales e todos os nosos antepasados comúns canten.

Aínda temos moi poucas evidencias científicas para comprender como se foron desenvolvendo as competencias necesarias para o idioma na evolución. Que características ten a nosa lingua? Por exemplo, a forma. Isto que estamos a compartir ti e eu, que é moi complexo. A través da forma, compartimos significados, en realidade, ti e eu compartimos pensamentos cando falamos.

Outra característica importante da linguaxe humana é a recursividad. A nosa lingua ten a estrutura das bonecas de matriocha rusa. Os sintagmas poden aparecer un dentro doutro sen límites. Desta maneira, pódese comezar teoricamente a facer unha oración e nunca acabar. Por exemplo: María di que Patxi cre que Pakito cree… Iso dá infinitud á nosa lingua. En opinión dalgúns pensadores, este é un dos trazos característicos da linguaxe humana, que non teñen os idiomas doutros animais. Pensan que esta característica nos dá unha maneira especial de pensar aos seres humanos, que non teñen outras especies. Por iso, cando expoñen a evolución da lingua, estes pensadores diranche que a lingua naceu, precisamente cando se xerou a recusación.

Paréceme unha visión demasiado reducida da lingua. E creo que aínda non investigamos o suficiente. Hoxe en día, a maioría das persoas que traballan na evolución humana diranche que o nacemento da linguaxe é moito máis antigo do que se pensaba; que compartimos moitas desas pezas crave da linguaxe con outros animais. Cando empezamos a dicir “iso só sabémolo os seres humanos”, que moitas veces falamos da ignorancia.

Os contos para explicar a orixe da linguaxe xurdiron co que intuitivamente nos parecían sucedáneos: co lume, o cerebro humano fíxose cada vez máis grande —a medida que as fazulas se fixeron máis pequenas—, convertémonos en cazadores e tiñamos que comunicarnos. Así que, ao principio, creariamos uns berros para comunicarnos e de aí xurdirían as palabras. Ao principio teriamos unhas poucas palabras que utilizariamos soltas: ti, eu, si, non… e aos poucos, de aí xurdirían as gramáticas. É dicir, hai unha idea na que hai unha fase protolingüística, onde había grandes palabras (monte, muller, ollo…) e non existirían as pequenas palabras que se usan para construír a gramática (marcas de caso, concordancias verbais...). E que os neandertales terían unha especie de protolengua, pero non esta lingua gramatical, recursiva, combinatoria, como a nosa. Pero onde están as probas? Non existen. Por tanto, de momento, non o sabemos.

Todo o coñecemento sobre a lingua debe basearse na evidencia. O coñecemento adquirido nos últimos anos é moi interesante. Canto máis se investiga a cognición doutras especies, máis complexa é a súa vida mental. Polo menos para min, xa non hai sitio onde pensar onde está o tesouro da coroa, esa xoia da humanidade.

Non sei, a relación entre a linguaxe e o pensamento é moi complexa. Hai hipótese, pero non está claro. Algúns lingüistas diranche que o idioma é a máquina de pensar que temos nós. Para pensar que a linguaxe é necesario. Pero aínda non está claro o que significa “pensar”. Temos moi poucas evidencias de que outros animais non pensan.

A cognición é moito máis antiga que a linguaxe; os animais teñen cognición, aínda que non teñan linguaxe. Un grilo non ten a palabra grilo na cabeza, pero sabe o que é un grilo, o que é estar vivo.

O que pasa é que percorremos o camiño do pensamento desde a lingua, quixemos entender o pensamento desde a lingua. Pero non é certo que as palabras nos dean conceptos. O que nos falta para entender a relación entre a linguaxe e o pensamento é, precisamente, entender que é o pensamento. Sabemos moito sobre o idioma, pero moi pouco sobre a cognición. Temos un gran reto para aclaralo.

A min non me gusta chamala neurolingüística, chámoo estudo do idioma. E hai moitos retos: por unha banda, entender ben que é o pensamento e a cognición. Pero quizá iso non vinga da investigación da linguaxe, senón doutro ámbito. E, doutra banda, temos que aprender moito sobre o bilingüismo. Aínda quedan mil preguntas que responder.

É un coñecemento totalmente estratéxico para os vascos. Temos que falar claro: o que nos xogamos neste país cando falamos de bilingüismo é si o eúscaro vai seguir adiante ou non. Nós deberiamos ser os que máis sabemos sobre o bilingüismo no mundo. É absolutamente estratéxico aclarar como se aprende ben unha lingua que non é a nosa primeira lingua. Cientificamente, quero dicir. Que ocorre realmente no noso cerebro? Que relación ten o coñecemento que xa temos co novo coñecemento que temos que aprender? Iso é un campo que está a lume vivo, e estamos a aclarar moitas cousas.

Un exemplo para ver o importante que é investigar e falar só cando tes evidencias. Estivemos escoitando durante moitos anos que a principal dificultade que ten o eúscaro é que son os verbos auxiliares. E os que creen na enxeñaría lingüística, nos límites da tolemia, expuxeron que deberiamos simplificar os verbos auxiliares en eúscaro para facilitar a aprendizaxe dos castellanohablantes.

No noso estudo, con todo, habemos visto que cando os castellanoparlantes aprenden eúscaro, mesmo cando o fan moi novo, téñeno máis difícil co ergativo. De feito, o eúscaro é un idioma ergativo, non como o castelán: “eu fun”, pero “eu vino”. Cústalles separalos, cometen máis erros e o seu aspecto no cerebro é especial. Atopamos particularidades entre as respostas electrofísicas fronte ao ergativo de quen teñen o eúscaro como primeira ou segunda lingua.

Por tanto, si a dificultade está no ergativo, e sabendo que o cerebro é unha máquina de frecuencias que, escoitando unha e outra vez, supera o que se lle fai difícil, deamos para comer ergativo ao cerebro de quen están a aprender eúscaro. Polo menos a castellanoparlantes e franceses. Quizá non teña esa dificultade cando alguén que sabe a lingua hindi aprende eúscaro, xa que o hindi tamén é un idioma ergativo. A súa dificultade radica noutra cousa, xa que a aprendizaxe da segunda lingua depende da organización da primeira lingua. Os idiomas deben ser ensinados a partir das evidencias científicas. É estratéxico si queremos que a xente aprenda o noso idioma.

Ademais de no ensino do eúscaro, na política lingüística é moi importante ter en conta os resultados empíricos. É importante entender que no noso cerebro cada lingua non ten un campo específico, polo que cando se empeza a falar non se acende unha soa lingua. Acéndense as “linguas”, todas á vez. Cando vostede e eu estamos a falar, ademais do eúscaro, temos outras linguas que sabemos acesas, e o cerebro ten que facer un esforzo para manter en silencio as que non imos utilizar.

Por tanto, un exemplo: carteis das rúas. Cando vemos un cartel bilingüe pola rúa, no noso cerebro acéndense as linguas —todas—, pero se os nosos ollos golpean primeiro o castelán, o noso cerebro, sen darse conta e á velocidade duns milisegundos, tentará apagar outras linguas. É dicir, aínda que máis abaixo vexas o eúscaro inmediatamente, para entón, nese milisegundo, o eúscaro xa está calado, e custarache moito reactivar o eúscaro. Por tanto, non é simbólico pór nos carteis, si están organizados verticalmente, primeiro o eúscaro e debaixo o castelán, ou si están organizados horizontalmente, pór o eúscaro á esquerda e o castelán á dereita. Ten unha razón científica.

Si superamos a diglosia mental, os vascos temos que garantir que na nosa sociedade o eúscaro sexa o idioma que primeiro toca o ollo, para que o noso cerebro poida pasar unha parte importante do día co eúscaro activado. Por iso é tan importante que as nosas paisaxes sexan realmente vascos. Pero a nosa paisaxe é cada vez máis dixital, e o que en realidade nos ocorre é que as nosas máquinas e textos fálannos en castelán…