Pero os euskaldunberris teñen o castelán como lingua materna. Introduciron o eúscaro no euskaltegi, na ikastola ou na rúa. Simplificando moito, os nados fóra do País Vasco ou os que estudaron no modelo A. Nótaselles no ensaio, no esforzo e, en moitos casos, na sobrecomplejidad. Algúns se namoraron do eúscaro e a miúdo falan máis directamente que outros, outros acabaron odiando o eúscaro, porque o esforzo non lles deu ningún froito.

Nos últimos anos apareceu unha terceira especie de vascos con características e rarezas propias que diferencian aos demais: o vasco resucitado.

Vasco resucitado

1.- adj/iz. Unha lingua materna que tivo castelán, que aprendeu euskera pero que se deixou esquecido nun recuncho na adolescencia e logo volveuse a atopar coa lingua, recuperando o amor polo eúscaro.

Resucitos somos as primeiras xeracións estudadas nas modernas ikastolas, pero en casa facíase en castelán. O pai e a nai non aprenderon euskera e crendo que sería importante no futuro, ou que nos abriría máis portas no mundo laboral, matriculáronnos no modelo D. Polas mañás euskaldunes e polas tardes castellanoparlantes, aprendendo euskera pero recibindo rifas en castelán, bicos precoces, bromas e insultos en castelán.

Con todo, á volta de clase, acendiamos Etb1 para ver os debuxos animados que saían en Super Bat. Sabiamos de memoria as cancións e nos xogos de camaradería repetiamos as frases dos nosos personaxes favoritos (aínda que era unha forma de tutorial que non entendiamos moito), mátoche!, non volvereiche a dar a oportunidade!

Para os resucitados o eúscaro era a lingua do profesorado, dos libros de texto, do sistema educativo. Inimigo. Durante as horas de reencontro falabamos en castelán, lonxe da vaquería dos mestres e mestras, ávidos de nós mesmos, que murmuraban en voz baixa, fortes e orgullosos. Falar en eúscaro fóra da escola era como resolver problemas de álxebra nas festas do pobo, “tivemos bastante en clase, cala!”. O eúscaro era un idioma hexemónico na nosa infancia e adolescencia, unha linguaxe do sistema que nos encerraba.

O eúscaro, dentro da mochila, facíasenos pesado. Nestes anos os vascos resucitos desenvolvemos os nosos propios vicios. A marca do suxeito, por exemplo. Aquel “K” sucio non se nos metía na cabeza, Ander é moreno ou Ander ten unha pelota para nós. Sabiamos quen era Ander, a morfología non debería dicirnos si había algún obxecto directo na frase ou non.

Con todo, tal e como fixo Super Bat no seu día, na medida en que construímos a identidade, o eúscaro continuou pasando polas físgoas do lecer e a identidade. No caso de moitos, a música xogou un papel importantísimo na identidade política e máis tarde nesa personalidade lingüística complicada. Sentiamos a música vasca: O seu ta Gar, Berri Txarrak, Betagarri, Hemendik At, Kortatu, Urtz, Alaitz eta Maider, Gatibu, Latzen, Itoiz, EH Sukarra e outros nos quentaban as orellas a través dos cascos de walkman. Esas cancións, “non se que pasa ultimamente que a xente empezou a bailar moitas veces”, “porque as súas boas noticias son as nosas malas noticias”, “ola! como, ben, e ti, bo, por que, vidro”, “para ser libre naciches, Mari non serás para min”, son como vellas cicatrices na nosa identidade vasca, como as feitas nos xeonllos xogando no patio.

Estas cancións botáronnos a fartar desde a infancia, directamente á adolescencia e, de súpeto, acabamos a ESO e empezamos a elixir os ciclos de Formación Profesional ou Bacharelato.

As cousas empezan a ir mal neste punto. A Educación Secundaria Obrigatoria e os camiños que se nos abriron. Algúns terminaron o bacharelato, aínda en eúscaro, e despois eliximos as carreiras en castelán, outros tamén os ciclos de Grao Superior ou Medio en castelán. Os que non querían estudar acudiron á nosa comarca en busca de traballo.

Cando empezou o verán subimos ao faiado e como recollemos os xoguetes antigos, os libros de texto de 3º da ESO, o balón asinado polos xogadores do Athletic e as pinturas do preescolar en caixas de cartón, deixamos alí o eúscaro. A ver si alá arriba, entre os vellos trastes, a humidade o oxidaba para sempre.

Sentimos libres. Deixando atrás a responsabilidade de ser vasco e quedándome só coa identidade: son vasco e estou orgulloso diso. Tiñamos a conciencia tranquila de que moitos entenderían o eúscaro e de que algún día botasen dúas frases.

Así pasamos anos, mentres o eúscaro se nos mantiña. Cando estabamos na festa só usabamos para cantar cancións, para pasar mensaxes diante dos pais ou fronte aos estranxeiros, para compartir un par de frases cómodas cando nos cruzabamos con outros vascos. Entendiamos, pero custábanos falar ou escribir demasiado. Si hai que ser honesto, avergoñábanos perder o nivel que tiñamos. Este punto de derrota marcaría para sempre a relación co eúscaro.

Tamén desenvolvemos complexos propios, xa que a maioría dos euskaldunes renacentes aprendemos en eúscaro batua e cando iamos aos pobos euskaldunes o eúscaro parecíanos artificial, inacabable, torpe e feo. Os dialectos eran o verdadeiro eúscaro, non o noso. Empezamos a sentir estraños.

Entón acusabamos o sistema educativo, ás rexións castellanoparlantes nas que vivimos, ao Goberno español e ao Franquismo de chegar a esta situación. Pero no máis íntimo sabiamos que a culpa era nosa, que a a nosa era a única.

Ademais de complexos, desenvolvemos contradicións. Por patria e non por patria, que era ser abertzale, que era ser vasco. Moitos tivemos sempre bastante claro: Somos cidadáns vascos. O problema era que viviamos en español. É un gran privilexio ser bilingüe, aínda que sexa en diglosia interna, pero quen ten a oportunidade de falar a lingua da súa patria e non a fai, dificilmente pode sentirse parte desa patria, nin queira nin queira.

Houbo un gran debate entre os euskaldunes resucitados, e a consecuencia sempre foi a mesma: cada un pode elixir a patria que queira, como non, pero hai un punto de hipocrisía que senta parte dun pobo, que defenda os dereitos lingüísticos e históricos dese pobo e que, aínda tendo unha oportunidade clara, non fale a súa lingua.

Vivía nas profundidades abisais da capa de indignación e de escusas, como a hipocrisía, a ansiedade, a inseguridade ou o medo. Unha emoción volvía moverse no seu interior. Eramos uns impostores.

De súpeto, pasaron os anos e tiñamos que sacar a EGA dalgunha maneira, tivemos fillos e queriamos falarlles en eúscaro, a nosa parella era de Durango e con ela queriamos falar en eúscaro. De mala gana empezamos no euskaltegi e empezamos a aprender eúscaro.

E volvemos revivir.

Ao principio é un proceso lento que comeza cunha faísca. É posible que mentres en clase os demais miramos as táboas verbais, escribamos sen pensar os verbos auxiliares, ou que descubramos que a palabra “saraiba” sálguenos enseguida despois de anos sen falar. As cousas empezan a cambiar.

O mal nome do estafador que nos demos váisenos borrando aos poucos, recuperando a coherencia perdida. Polo camiño estabamos. Empezamos a sentir aos euskaldunes (os que teñen o eúscaro) e dedicámonos a profundar cada vez máis no idioma.

Neste proceso atopámonos con palabras incribles: quimakari, remarcar, amarikaildu, zuhamuxka, iheszuloa, malurusa, urrumara, zamasakua. Ábresenos un espazo estético que nunca abordamos fóra dos ámbitos políticos, históricos e sociais do eúscaro: como o eúscaro combina os sons máis fortes co oso, quen, coas músicas máis doces, kilima, mesilla de noite.

Os reanimados seguimos cometendo erros e, a diferenza dalgúns euskaldunberris, non corriximos aos demais, non nos convertemos en talibán. Non nos importa. Xusto o contrario, os reanimados empezamos a vivir en eúscaro e buscamos aos demais euskaldunes sen vergoña, agora si.

Miramos cos ollos dos adultos a lingua dos nosos antepasados e sentímonos parte da protección do que din que é a lingua máis antiga de Europa que tanto sufriu. No primeiro momento, o saldar as débedas cos mestres e cos pais deunos tranquilidade, porque lles demostramos que os seus esforzos mereceran a pena. Iso é así, pero máis tarde pode darse conta do valioso que temos entre os dentes e sentirnos responsables diso.

Gozar co idioma e o idioma é unha das claves. Unha das nosas claves. Hai once máis.

Nunca máis volveremos ver o eúscaro como unha obrigación. Non nos volveremos a sentir culpables por ter a oportunidade de aprender eúscaro desde pequeno e porque non o facemos perfecto.

Porque o eúscaro sempre estivo aí, quéirao ou non. Porque un idioma, aínda que se marche nas muletas, é para sempre, que che agarda coa honestidade dos cans ata que esteas preparado. Até onde vostede queira.

Sen arrepentimento, sen perfección, sen obrigación, sen débedas, sen mentiras, sen pretensións, sen frases cómodas, sen camarotes, sen obrigacións, sen mochilas, sen estudos.

Sen complexos.

O eúscaro é a lingua das irmás dos vascos resucitados. Para sempre.