Nos dous últimos séculos deuse importancia ao concepto de “cultura”. Cando a industrialización, o capitalismo e o imperialismo eurocentrista estaban a destruír centos de culturas populares, espertouse a curiosidade polas culturas que estaban en camiño de perderse en moitos lugares.

Si unha persoa pasa a súa vida no ámbito dunha soa lingua e cultura, non terá unha especial adhesión á súa cultura. Non coñece máis e sitúa o que se fai ao seu ao redor dentro da “normalidade”. Aceptará algunhas tendencias da súa cultura, outro non amaraas, pero non terá medios para facer un exercicio comparativo.

Durante séculos a vida de moitas persoas foi así. A pesar de que todas as culturas son sempre dinámicas e existiu unha relación constante en moitos lugares do mundo, todo ser humano adoita situarse nun período limitado, nun ámbito limitado, nun contexto limitado e comprensible. A miúdo esta contorna é autoformado, utilizando ferramentas do mesmo xeito que imos construíndo a nosa autobiografía. Pero sen eses límites supéranos a complexidade da realidade.

Así, nos tempos nos que se acelera o cambio do mundo, os seres humanos necesitamos soportes: relixión, nación, ideoloxía, familia, amor, traballo, metaverso… Os cambios multiplicáronse no século XIX, polo que é entón cando se sitúa a adhesión ás culturas populares.

No noso país tivemos un proceso similar, xa que algunhas das características de Euskal Herria de séculos anteriores estaban a fundirse, polo que tiveron que atopar uns soportes para poder seguir como vascos no novo mundo. Como se fixo na maioría dos lugares, fíxose unha gran simplificación, que puido ser simplificación, mitificación... Por iso, do mesmo xeito que o fixeron os patrocinadores doutras culturas europeas, relacionouse a cultura vasca con hábitos, indumentaria, comportamento, actitudes concretas e estereotipadas. A maioría delas historicamente bastante próximas e, en demasiadas ocasións, mesturadas co folclore e a cultura.

Analicemos, sinxelamente, que é unha cultura. Deamos unha mirada máis profunda. O ser humano sen lingua e cultura é imposible. A linguaxe e a cultura fixéronnos humanos. Eles cambiáronnos, tanto biológicamente como psicoloxicamente, até crear a nosa peculiar especie. Nós creamos a cultura, pero ela tamén nos cambiou. A cultura é, sobre todo, un conxunto de recursos que nos proporcionan ferramentas para facer fronte á vida, a nivel individual e colectivo, xa que a transformación lingüística e cultural que supuxo é a capacidade de transmisión intergeneracional. A medida dunha revolución cognitiva.

Toda cultura mundial proporciona recursos prácticos e simbólicos para situar ao individuo no mundo. Prácticas para a xestión eficaz dos recursos limitados da contorna, simbólicos, que permitan xestionar de forma sa as necesidades psicolóxicas, sociais e afectivas. Si unha cultura ten a capacidade de facer todo isto, durará moito; si unha cultura rompe eses equilibrios, si xera conflitos ambientais, veciñais ou internos ingestionables e crónicos, colapsará.

Eu non teño ningunha dúbida de que nalgún momento acumuláronse as características suficientes para poder clasificarse como “cultura vasca”. Este pobo foi capaz de estruturar un conxunto coherente durante longos períodos históricos, nunha situación complexa e dinámica. Quizais foi máis tarde do que criamos. Facendo cambios e adaptacións constantes con toda seguridade, a miúdo con transformacións case radicais, pero neste longo período paréceme lexítimo utilizar o nome “vasco”.

Eu polo menos recibino así, así o sentín e desenvolvino como vasco nado XX.mendean. Para entón xa recollemos, creamos e modelamos ferramentas para reinventar o mundo vasco tan afastado ao noso pobo avó. Deunos recursos para instalarnos no mundo, deume algunhas pautas para ser o máis felices posible. É dicir, mantivemos a esencia dunha cultura.

Agora, non se pode negar, o mundo volveu a cambiar radicalmente. Estamos inmersos definitivamente na Era Planetaria. Os cambios prodúcense a gran velocidade, parece que os soportes máis fortes están a abrandarse. A cultura dos fillos criados moitas veces nunha mesma casa non é a mesma. Os efectos procedentes de todo o mundo chegan a todos os buracos das casas. Vivimos nun difusionismo cultural extremo. A canción máis inxenua dun millonario cantante chega a todas partes durante 24 horas. Xorden novos poderes capaces de condicionar os nosos costumes, o noso pensamento, a nosa vida, as nosas compras, a nosa supervivencia.

Como dicía, a cultura incapaz de xestionar conflitos vai ao colapso. O principal modelo que nos levou á Era Planetaria lévanos ao colapso. Fronte a iso, ser membro activo dun pobo e unha cultura con profundas raíces pode achegar ferramentas persoais e comunitarias. XXI.mendeko O esforzo de recolocarse como vasco é un esforzo creativo, agradable, construtivo. Da mesma maneira que tomamos e modelamos a testemuña dos anteriores, as novas xeracións adaptarano, pintarán, adaptarán. Estamos no momento de recrear ao suxeito antropolítico vasco.

Patxi Azparren

Licenciado en Antropoloxía Social e Cultural