Sinceramente, digo, a reflexión sobre os presos é unha das mellores que lin desde o inicio da era post-ETA, si non é a mellor, e por iso, aínda que aínda non lin a novela, quero abordar algunhas das ideas fundamentais que aparecen no diálogo, coa esperanza de que sexa enriquecedor para unha comunidade vasca que sofre a reflexión e non atopa a paz.

En primeiro lugar, Sánchez Bakaikoa expón desde o inicio da entrevista a idea de malestar: “Naquela mesma época, fai uns sete anos, tiña o impulso de sacar de dentro outra inquietude que me deixou o conflito vasco”. Con estas liñas o autor quérenos comunicar unha certa tristeza e quero facer unha primeira reflexión sobre este punto, sobre todo na sociedade vasca, e na esquerda abertzale, porque hai moito medo a falar destes temas e non quérese ver o tema do sufrimento en toda a súa crueza. Si, hai tempo que teño unha gran preocupación dentro de min e quero facer un pouco aquí: que vai pasar cos presos e exiliados aos que en moitas ocasións chamamos tan de présa as consecuencias do conflito e aos que Sánchez Bakaikoa chama os restos do conflito? Ninguén sabe o que vai pasar con eles e, o peor de todo, paréceme que a boa parte da comunidade vasca non lle importa demasiado. É certo que ao sector da esquerda abertzale preocúpalle un pouco máis, pero, en moitas ocasións, diría eu, os presos son símbolos de loita para a esquerda abertzale e actúa con gran triunfalismo cando trata o tema e expón loitas a favor deles. Evidentemente, está ben que teñamos ilusións, pero nunca debemos esquecer a realidade, cal é esa realidade? Pois, como explica perfectamente Rubén Sánchez, “Diría que no sector que me rodea a maioría quedamos cun sentimento confuso. Por unha banda, o alivio, por outro, a pesadez, tamén un ‘e agora, que?’, e un ‘e para isto’… Agora, teño máis distancia deses sentimentos, cada vez máis co tempo. Quedan os restos do conflito, e son fiel a eles”. O escritor fala perfectamente e con total honestidade, e realmente paréceme que non debo engadir nada ás súas palabras. Só farei un comentario sobre este parágrafo: a fidelidade aos restos do conflito. Si, a fidelidade é un comportamento moi nobre e eses bos sentimentos e nobreza nunca llos negarei a Rubén Sánchez Bakaikoa, pero o feito de que sexa honesto desde o punto de vista da ética –e non dubido que Rubén actúe así–, por moi fundamental que sexa, non quere dicir que sempre acertemos. Á fin e ao cabo, si os presos son restos dun conflito, está claro que para que esa realidade deixe de ser un residuo, deberiamos priorizar a resolución dese problema, e iso non é o que facemos hoxe na sociedade vasca, nin o que fai a esquerda abertzale.

En segundo lugar, quero subliñar que co ciclo anterior á loita armada a comunidade vasca non conseguiu os seus obxectivos. Volverei darlle a palabra a Rubén, que fala perfectamente disto: “Ao acabar a loita armada, démonos conta de que era o resultado do conflito o que non se negociou. Pero a loita iniciouse para negociar. Por tanto… (o fluxo retarda na procura das palabras axeitadas) non conseguiches nada…”. Si estes belos obxectivos revolucionarios dos loitadores non se alcanzaron, non hai que facer autocrítica? Onde está a alternativa KAS? Alguén se acorda hoxe das conversacións en Alxeria? Si esa estratexia fallou, e está claro que fallou, quen lle vai a dar algunha explicación a Euskal Herria sobre o que realmente pasou? Como sempre, o pobo, tras sufrir moito, segue sen saber o que realmente pasou.

Para terminar, unireime a uns bonitos parágrafos do libro e de Rubén, para sinalar e subliñar o núcleo do artigo. Un parágrafo da novela primeiro: Tupa de novo pola habitación: “Nós quedámonos aquí como o fósil dunha loita. O vello inimigo dos outros bandos e o resto dos nosos bandos. Prexuízo lateral”. As afirmacións que fai Rubén na entrevista agora son as seguintes: “Eu véxoo así. E non quero culpar a ninguén con iso, creo que é unha cousa moi colectiva e que non se pode personalizar. Pero a consecuencia é que algúns terminan pagando os danos dunha loita colectiva. Os presos e exiliados quedaron como danos a un erro colectivo estratéxico. É un problema que se quedou sen resolver na familia da esquerda abertzale, e que non parece que se resolva moito a día de hoxe”.

De verdade, case non podo engadir nada, porque tan ben explica Sánchez Bakaikoa o que sucedeu en Euskal Herria durante anos e décadas. Só fágolle un par de matices: en primeiro lugar, si, tivo unha solución colectiva, sen dúbida, a loita por Euskal Herria, pero, a pesar desa colectividade, hai responsables e persoas que deseñaron unha determinada estratexia. Non se trata de xulgar os comportamentos de persoas concretas, pero os dirixentes da esquerda abertzale viron que a estratexia de loita armada non nos leva a ningunha parte, como os redactores do informe de Olds, por que non dixéronllo aos mozos e aos presos? Si actuouse doutra maneira, seica non sería máis fácil resolver o problema dos presos e fuxidos? Por suposto, nunca podemos adiviñar o que podía suceder, pero como hipótese quedan estas reflexións; en segundo lugar, estou de acordo con Rubén, foi un erro estratéxico táctico colectivo, pero eu engadiría á frase outro punto: non só foi un erro estratéxico e táctico, senón tamén un erro ético, porque as accións armadas de ETA, lonxe da mística e do idealismo en tempos pasados, non mereceron a pena da crueldade.

Ricardo Cruz-López

Traductor