Eñaut Elorrieta nunca lle deu á súa bufanda o apertón que lle deu a Ken Zazpi co tema Gernika. Todas as testemuñas entendemos que estabamos a mirar a un deses momentos históricos nos que os nosos nenos e nenas aprenderán de memoria mañá nas ikastolas, cando os coaches nacionalistas, como Saldias e un par de máis, empezaron a levitar e o programa estalou.

Isto necesita un pouco de contexto: Despois de ler o último artigo de Iñaki Segurola empezamos a ver a Bago! e, claro, tiñamos moitas dúbidas sobre o que significa ser abertzale no século XXI e que non. Eider Etxeandia despexounos todas esas dúbidas. Todo estaba aí, a identidade popular, a performatividad, a metáfora e a meta-metáfora. O concurso completo é do tamaño dos habitantes de Liliput fronte a esta forma de cantar e bailar que acaba de chegar directamente de Esparta. Pablo Picasso, Jose Luís Zumeta, Mikel Laboa, Alain Resnais, Paul Eluard, deixa o sitio, xa está aquí Eider Etxeandia. Un espectáculo musical de vangarda que nos fixo recuperar a fe neste pobo.

O que fixo o xurado na maioría dos países democráticos sería considerado unha traizón á patria. Non hai dereito. Noutras palabras: Eider Etxeandia fixo arte en directo, ninguén estaba preparado para iso, e o programa non foi capaz de asimilar o feito. Pero o titular é tan limpo como a fronte de Asier Aranguren: o perdedor de hoxe será o vencedor de mañá.

En comparación, todo o demais queda pequeno, sabémolo. Pero somos profesionais e non o imos a deixar nesa crónica, aínda que o merece. Tamén temos que mencionar ao gañador: Danae Riaño. De feito, é un gran mérito o que fixo. O programa preparara este ano unha trampa mortal contra os mosquitos. Non hai máis que ver como os discípulos de Andoni Ollokiegi foron caendo dun nun, como os de Neymar dentro da área. Pero ao final tiveron un pouco de xustiza: O triunfo de Dánae é o de todos os olloki e o de Andoni Ollokiegi en particular, que, a partir de todo, tiña que ser o vencedor da pasada edición, como todo o mundo sabe. O sal e o pemento, a soia e o wasabi foron os ollokis deste programa.

Saldias, oh Saldias

Cinco programas, cinco, e non lle saían as bágoas. Pero cando os aburridos de Saldias abríronse, as bágoas que podían dar de beber á metade do Urola empezaron a manar. A desta final, con todo, colleu outra dimensión. Non foi só unha bágoa. Houbo suor. Ao chegar á última votación, Saldias atopábase coma se terminaría a carreira Zegama-Aizkorri, de modo que un Aquarium enteiro envolvésese na pel. Hai que ter unha lección detrás diso para a mocidade vasca: hidrátense ben, esta vida ten unhas emocións fortes para vostedes e é normal que ás veces se derrame algún deles fóra do corpo. E por suposto, para mantelo san, o corpo necesita moito líquido.

Falando do tema das bágoas, non podemos deixar de mencionar o experimento televisivo que realizou ETB nesta final. De feito, poucas veces vemos crossover na nosa televisión pública. Por iso é de agradecer a mestura entre o talent show Bago!az e o programa de reportaxes Ur Handitan, que ensaiaron nalgúns momentos desta final cando mostraron aos finalistas as imaxes de toda a súa familia. ETB obtivo dos programas que presentaba Isabel Gemio algo que non se podía ver na televisión en ningún momento. O estudio converteuse nun gran tearjerker cando mostraron aos pais dos concursantes, aos seus irmáns, ás súas parellas, aos seus avós e ao resto de xente querida. Pero cremos que se podería facer máis: onde están os hamstercillos que morreron aos finalistas cando tiñan oito anos? E, ao mostralos, si que golpearía aos chantaia-emocionais que buscaron o alto. Aínda Bago!az ten espazos por tanto non explorados. Iso parécenos, polo menos a nós.

A alegría da vinganza

Non nos gustou, e condenámolo á cerimonia autoafirmativa que tivo a final: vimos aos competidores de antes –de paso, sentados no Ollokitegi, nesa bancada cargada de simbolismos perdedores– facendo duras críticas aos coach que cantaron. Con todo, este intercambio de roles non ten máis función que reforzar o status quo: pisar máis os oprimidos, dar máis forza aos vencedores.

Con todo, serviu para algo. Pero isto tamén require un pouco de contexto: había unha parella de cantautores, Josu e Jokin, que a finais da década de 1970 tivo un percorrido tan curto como interesante, deixando cancións que máis tarde tiveron menos aprecio do que debería. Unha delas era a composta polas letras de Xabier Amuriza: “Si empecen a pegar, non a retíraa, tomáronse todas as que xa se deron antes”.

Por que traemos á crónica da final de Bago!az a historia destes cantautores loitadores? Pois corenta anos despois, Josu e Jokin ven obrigados a facer un chamamento: na primeira sesión, a pesar de sorprender ao mundo cun rotundo falsete, foi expulsado por Josu, e a pesar de ser o máis brillante do concurso e das bestas camaleónicas do escenario, por Jokin, que quedou fóra da final. Volvemos a ver aos dous e no curto espazo que o programa lles deixou falar, colleron unha vendetta moi xusta e cívica contra un xurado que non lles valorou como debían, cando os coach cantaron subliñando o desgraciados que foron os seus graves, agudos e falsetas. A historia xulgaralles por deixar fóra a tan excelentes competidores.

O que nunca recoñecerán os elitistas culturais

Non somos materiais innegociables que José Luís Korta estea feito. E confiámolo: até agora non habemos empatizado o suficiente cos coaches, porque até a final non nos demos conta de que a pedra que tiveron que levar encima das costas durante o programa era un pedazo máis sinuoso que a de Igeldo. Non nos demos conta de que, ademais da competencia sobre a táboa, había outra competencia implícita entre os coachs de BaGo!az: a afirmación de quen tiraría máis inchada. Ao terminar unha canción, Zuriñe Hidalgo dá a palabra a cada coach. E aí comeza o reto: “Púxome as barbas do bigote tesas”, di o primeiro. “No meu caso, os bigotes foron os únicos que non se puxeron ergueitos”, os segundos. O terceiro, Saldias polo xeral, non di nada e se derrite en bágoas. O cuarto ten que chorar forzosamente e ademais lembra un momento especialmente difícil da súa vida: “Lembráchesme aquel outono no que perdemos á miña tía”. Así continúan ata que o último da fila, mirando aos demais e respirando profundamente, non só derrama bágoas, senón mucosidades e outros corpos fluídos que non ven na pantalla, aperta e curta os beizos: “Somos o mar”. Un motivo para revisar desde o principio de BaGo! é acertar quen foi o vencedor na loita dos coach.

Consideramos que este programa tamén require unha reflexión máis xeral sobre as estratexias a desenvolver no futuro pola música vasca. Zuriñe Hidalgo dixo, con razón: Este talent-show é a “canteira de artistas vascos”. E xa é hora de que todos eses afeccionados á cultura vasca elitistas tamén o acepten, en lugar de seguir buscando auga fresca nos pozos esgotados. Estas son as voces, estas son as posicións escénicas, é dicir, a farándula, o juergasmo e o dultzemeneo que esixe o renacemento nacional vasco deste novo século. E como ninguén o vai a dicir, nós dicímolo. Viva Bago!