22 anos despois, o lehendakari jeltzale Ibarretxe decidiu que aquel instrumento non servía para responder os retos do século XXI e en 2001 presentou o Plan Ibarretxe –reforma estatutaria- tras o fracaso da aposta abertzale de Lizarra-Garazi, tras a ruptura do cesamento do fogo de ETA e un duro conflito. En 2004 o Parlamento Vasco aprobou o Novo Estatuto Político. Batasuna, a principal forza da esquerda abertzale, opúxose con dureza a este plan, pero ao final deulle o tres votos que necesitaba no Parlamento.

O Lehendakari Ibarretxe presentou a reforma no Congreso dos Deputados, pero este tampouco a aprobou para o debate. Non é fácil desprezar máis a vontade dun parlamento: nin sequera para o debate. No fondo, sobre a base da bilateralidad e o dereito a decidir, o novo estatuto tiña uns pasos moi importantes no ámbito do autogoberno, cun ton de relación confederal. Pero fracasou, Madrid non estaba disposta a aceptalo e no seo da esquerda abertzale tamén se estaban sumando discrepancias, tanto co plan como co modelo de saír do conflito, como se verá máis adiante.

Fóra do Parlamento, sesión de Loiola

A nova pista de aterraxe, que chegaría en 2006, deu o cesamento do fogo de ETA e as negociacións entre o PNV, Batasuna e o PSE-EE celebráronse en Loiola. Aquí tamén o autogoberno do País Vasco foi clave nas negociacións e alcanzouse un preacordo sobre o dereito a decidir e, sobre o órgano conxunto entre a CAV e Navarra. Desde aquela sesión de Loiola até hoxe, a roda da reforma estatutaria ha perdido presión ano tras ano, paradoxalmente tamén despois de que ETA anunciase en 2011 que deixaría as armas.

En 2008, o lehendakari Ibarretxe trasladou á consulta popular o Novo Estatuto aprobado polo Parlamento Vasco, pero foi prohibido polo Goberno de España e o seu partido tampouco mostrou ningún interese en seguir adiante. Aí terminou a sesión de Ibarretxe. Pero non o seu espírito, e nos principios do acordo alcanzado no Parlamento Vasco en 2018 entre o PNV e EH Bildu, aparecían varias ramificacións do Plan Ibarretxe, moitas delas traídas nesta ocasión por EH Bildu.

Nas eleccións ao Parlamento Vasco de 2012 o PNV presentou a Iñigo Urkullu como candidato a lehendakari e no seu programa electoral decretou a reforma do Estatuto de Gernika para o final da lexislatura. Non cumpriu a orde. No programa electoral do Parlamento Vasco de 2016, volveu presidir a reforma, e nesta ocasión houbo un pleno. Outra cousa é que tipo de sesión.

Principios si, pero sen texto articulado

En 2018 EH Bildu e PNV alcanzaron un acordo sobre os principios da reforma estatutaria, que basicamente incluía o Plan Ibarretxe. Nesta ocasión, apoiado nos principios do concerto económico, ofrecíase a España un concerto político baseado na relación bilateral e no dereito a decidir. E nos principios terminou a colaboración entre EH Bildu e o PNV, porque logo non se fixo ningún esforzo para trasladalos a un texto articulado, aínda que a gran maioría das dúas forzas parlamentarias (48 de 75 escanos) permitiuno. Ademais, as forzas a favor do dereito a decidir –PNV, EH Bildu e Elkarrekin Podemos- sumaban 59 votos.

O texto articulado foi entregado a unha comisión de expertos (un experto de cada partido parlamentario) que non tiña nada que ver cos principios acordados anteriormente polo PNV e EH Bildu. O pp nomeou delegado a Jaime Ignacio do Burgo, que o di todo sobre o grao de acordo que se podía alcanzar aí. Ou o que é o mesmo, esa comisión foi o termómetro da vontade do PNV de elaborar un texto articulado. O resultado tamén foi o mesmo, non houbo acordo, cada experto presentou a súa proposta en decembro de 2019 e o Parlamento Vasco volveu deixar o tema para a próxima lexislatura.

Coa presión da Transición logrouse o Estatuto de Gernika. Na época do Plan Ibarretxe, o dereito a decidir e o autogoberno estaban estreitamente ligados á saída do conflito, como se viu nas negociacións de Loiola. Que presión ten hoxe en día a pota do autogoberno? Mirando á sociedade vasca, nada. Neste momento, o interese que esperta o tema na cidadanía fai que a reforma estatutaria poida parecer unha ra que se quenta aos poucos e que morre sen que se dea conta, pero, ao contrario, pode morrer arrefriándose máis que quentándose. Se ninguén axita o lume, esa é unha das hipóteses que se pode imaxinar: conxelar completamente o desexo de autogoberno nos próximos anos. Pero hai outra hipótese: PNV e PSE acordan novas bases para a reforma e finalmente materialízanse, iso si, vendo o impulso centralista de Madrid, quizais retrocedendo nos contidos do Estatuto de Gernika.