En que vos resultou útil a investigación dos nenos vascos?

Aínda nos anos 70 dicíase que os nenos bilingües pasaban unha fase de confusión. Algúns estudos dos anos 80, tanto dos nosos traballos como doutros investigadores, demostraban que isto non era certo. Evidentemente, os bilingües cambian a lingua en calquera momento, mesmo dentro da mesma frase. É normal. No caso do monolingüe é imposible. O feito de que o bilingüe se dea un salto dunha lingua a outra non significa, con todo, que non separa as linguas, senón que utiliza unha estratexia de comunicación concreta. Os nenos de ano e medio tamén son capaces de facelo, utilizan compoñentes de ambas as linguas nun mesmo enunciado, pero non o fan cando a persoa que está fronte a eles non sabe as dúas linguas.

Que resultado dedúcese diso?

Que os nenos e nenas son conscientes de dúas linguas, sexan as que sexan. Vira iso en Canadá un colega co francés e o inglés, e outro co irlandés, o inglés. Nós, co Alemán-Francés… Pero sempre eran linguas parecidas, do mesmo talo. Por iso decidimos investigar un caso no que dúas linguas eran totalmente distintas.

E o resultado…

É o mesmo que o neno aprende as dúas linguas en xogo, aínda que o contraste sexa pequeno ou grande.

Todos os bilingüismos son iguais?

Si.

Sen dúbida dixéchesnolo.

Si. Para os nenos, desde o nacemento, non hai un idioma difícil, todos os idiomas son iguais. Nos últimos 30 anos produciuse un incremento importante da actividade investigadora. Recordo, por exemplo, o estudo sobre o finlandés dos inuit, e o resultado é sempre o mesmo: os nenos son capaces de distinguir as linguas desde o principio. Hoxe en día, somos capaces de realizar investigacións moito máis rigorosas, e sabemos, por exemplo, que á semana de nacer o neno reacciona de forma diferente nun idioma e outro. Por que? Porque escoita no útero antes de nacer. Non o entenden, pero o sistema fonolóxico do bebé do útero distingue as dúas linguas que escoita.

Falamos do bilingüismo, pero a incidencia do día é o plurilingüismo: cantos idiomas poderíanse adquirir á vez?

É difícil de contestar. O noso sistema cognitivo non tería límites, polo menos que eu saiba, pero dificilmente podería dar probas. Con todo, existen límites prácticos: o tempo de exposición. Requírese un tempo de exposición. Desgraciadamente, non son capaz de fixar o límite desta exposición, que é o que estamos a traballar agora. E dígolle que é difícil sabelo. Existen estudos sobre nenos monolingües e hai unha diferenza de dez puntos na exposición. É dicir, uns pais falan cos seus fillos dez veces máis que outros. Como se define, por tanto, a norma, a cantidade que necesita esta exposición?

Agora mesmo dinos que están a investigar ese tema...

Si… En canto á exposición, si hai dous idiomas en xogo, ambos teñen un tempo do 50%, non hai problema. Cando a exposición sexa do 30%, é dicir, cando se trate de tres idiomas en xogo, esta porcentaxe de exposición tamén sería suficiente para que o neno descubrise estes idiomas coma se tivese unha linguaxe maternal. Creo que o límite de exposición pode ser do 20-25%. Si a exposición é menor, hai que vela! E, por outra banda, hai diferenzas bastante significativas entre uns nenos e outros. Algúns aprenden máis fácil e rápido que outros, aínda que todos chegan a falar ben.

Por tanto, tres idiomas á vez si, catro idiomas serían demasiados.

A fronteira parece estar aí. O problema é o tempo de exposición, non a capacidade do neno, porque parece que o noso sistema cognitivo non ten límites. Hai persoas que falan vinte linguas. Non sei si falarán ben en todos os idiomas…

Que supuxo a investigación sobre os nenos e nenas euskaldunes para o empoderamiento lingüístico?

O eúscaro ensinounos que ser unha lingua non indoeuropea non supón ningún problema de bilingüismo. Todas as linguas son iguais e chegar a esta conclusión non é gratuíto, senón moi importante. É diferente si falamos de gramática, de morfología ou doutras cousas, xa que o eúscaro é diferente das linguas indoeuropeas, polo menos no que se refire a este complexo sistema verbal.

É o sistema verbal complexo o do eúscaro? Crería que era moi fácil!

Fácil para o vasco! Complexo para min! Tentei aprender, pero foime imposible: esa concordancia entre o verbo, o suxeito e o obxecto directo ou indirecto! Non puiden aprender. Pola contra, os nenos vascos non teñen problemas. Marijo Ezeizabarrena conta cunha investigación interesante neste sentido.

Ouvín dicir a investigadores de aquí e de alá que non se recoñece suficiente importancia ás investigacións sobre o empoderamiento da linguaxe.

Estou de acordo con esta protesta... Mire, no mundo, a maioría dos homes e mulleres son bilingües, segundo a definición da Unesco, utilizan dúas linguas no seu día a día. Os compañeiros de traballo da psicolingüística tamén nos din que nas marxes fálase como monolingües. En calquera caso, a suposición está a cambiar. Hoxe en día, estamos mellor nesa convicción que hai vinte anos. Falar coa lingua, falar co psicólogo e todos lle recoñecerán a importancia do bilingüismo, pero realmente non actúan en consecuencia. De todos os xeitos, xa dígoche que as cousas están a cambiar.

Por onde e onde cres que deberían ir as investigacións sobre o idioma no futuro?

Por exemplo, debería investigar ese input da exposición á linguaxe. Nas investigacións sobre o bilingüismo tamén se está impondo a necesidade de ser politicamente correcto. Toman como estándar aos monolingües, pero por que teñen que comparar sempre todas as cousas cos monolingües? Os estándar non son monolingües, senón bilingües e plurilingües. Eu, en primeiro lugar, estou a traballar niso até fai 30 anos, cos pais e nais que queren unha educación bilingüe para os seus fillos. Con todo, sempre están en dúbida, fan sempre as mesmas preguntas: “Non vai mesturar idiomas? Non quedará atrás?”. E ten vostede que dicilo: “Mira, comparando cos monolingües, os nenos e nenas bilingües están mellor traballando, teñen mellores resultados nas linguas e en todos os temas”. Con todo, hoxe en día, en Europa, o problema non é o bilingüismo, senón o plurilingüismo.

Bilingüismo antes, plurilingüismo agora?

Si. As preguntas que me fan os meus pais indícanmo: “Son unha muller turca, teño un marido ruso, vivimos en Berlín, teñen que saber alemán, seino, pero queremos que os nosos fillos falen cos seus pais nas súas linguas”. Saben que tamén deben saber alemán, xa que viven alí, pero tamén as linguas dos seus antepasados. Por tanto, a eterna pregunta: “Cal é o tempo mínimo de exposición?”, e non sabemos responder correctamente a esta pregunta. Necesitamos máis investigacións sobre os factores, que facilita a adquisición da linguaxe, que dificulta esa adquisición.

Sabemos que cando o sistema cognitivo está flexible, na infancia temos unha gran capacidade de adquisición de idiomas, sabemos que somos capaces de facer moito máis do que pensabamos fai 30 anos. Con todo, hai aspectos que debemos endurecer. Sabemos, por exemplo, que a intelixencia non ten importancia, que sexamos ou non intelixentes, que podemos aprender dúas ou tres idiomas da mesma maneira. O factor é o tempo de exposición, aínda que non sabemos especificar o tempo mínimo. No caso dos bilingües non hai problema, pero no caso dos plurilingües? É un dos temas, sen dúbida.

É asombroso, e non o é, os pais, aquí e alá, teñen as mesmas inquietudes, as mesmas preguntas.

Si, e moitas veces os pais e nais que fan estas preguntas están ao corrente, teñen respostas ás preguntas, pero cando empezan “dixéronnolo algúns amigos”, entón acabouse! Os peores son os pediatras. Parece que os médicos teñen que ter unha opinión sobre o bilingüismo. Pero como non saben nada de empoderamiento lingüístico, cando hai un problema de desenvolvemento lingüístico, “porque ao mesmo tempo fala con dúas linguas”, din. Con todo, os problemas de desenvolvemento lingüístico son os mesmos nos nenos monolingües que nos bilingües. Nunha contorna monolingüe, cando se expón o bilingüismo, os pais viven entre as dúbidas. Cando a contorna é bilingüe, non hai preguntas, teñen a súa propia evidencia!