Desde a década de 1980 está a traballarse cos nenos ao redor da morte.

Efectivamente, naquela época un dos pais da escola morreu por accidente e os profesores viron que o colexio tiña que facer algo. Tiñan claro que non mirarían cara a outro lado, pero non sabían que facer, porque o medo dominaba. Como se fai isto? Que temos que dicir? A cuestión tabú é a da morte, e máis aínda naquela época. Os profesores empezaron a recoller documentación, a falar cos expertos, a adquirir uns contos sobre o tema... e decidiron acoller, axudar e apoiar a esta familia na comunidade. Habilitouse un lugar físico para conmemorar a este pai e deuse aos nenos a oportunidade de falar da morte.

Tamén se elaborou un protocolo que, co tempo, foise completando cando se produciron máis mortes. É moi importante respectar a vontade da familia, traballar con ela. E, por suposto, ter en conta que falamos de nenos.

Como contarllo aos nenos...

Os profesores daquela época contan que tiñan inquietudes. Referímonos aos nenos de 2 a 6 anos. “Como vivirán isto en casa?”. Os pais dos nenos tamén dubidaban: “E agora, que temos que dicir nós aos nenos?”, “vós contásteslles que e como?”... Ao principio había medo, pero logo os pais viron que era beneficioso falar cos nenos sobre o tema.

Vós levades unha ducia de anos na escola. Como coñecestes o traballo sobre a morte?

Eu estaba entón na aula de dous anos [Nahikari Barrio fala]. Podía haber bichos na habitación, caracois e non se que máis animalitos. Estes animais morrían e os nenos doutras habitacións viñan velos. Eu estaba co coordinador, coa figura crave que nos acompañaba, e preguntabámoslles aos nenos, “que lle pasou á lombriga?”, e un contestaba, “está durmido”, “morreu”… empezabamos a falar do tema. Sopra un bicho e non espértase. “Entón, que lle pasou?”. Á clase de dous anos Olentzero trae peces. Coidámolos, observámolos, alimentámolos e bautizámolos. E convidamos os nenos doutras aulas a ver os peixes, “mirade o que nos trouxo o Olentzero!”. Pero os peixes enférmanse e morren. Aí está a morte. E empezamos a falar do tema: “Que credes que lle pasou ao peixe?”.

Ao principio non sería fácil saber como falar cos nenos.

Non, pero contabamos con María Eugenia [coordinadora], que nos guiaba. Dicía que era unha boa ocasión para falar da morte e ver que contaban sobre iso os nenos. Cando morre un pececillo, toda a escola decátase, é un acompañamento, como o propio nacemento.

Cando a morte toca a un neno, non só os da súa habitación, senón tamén os demais falan diso.

Si. Por exemplo, cando morreu unha avoa dun neno doutra habitación. Comezamos a facer preguntas: “Alguén coñece a Jon?”, “a súa avoa morreu, como credes que se vai a sentir?”... “Si, é o meu curmán”... “E como cres que ela está?”. É moi importante pór palabras ás súas vivencias.

Un neno pode contarlle que a súa mamá lle di que o morto foi ao ceo. Bo, bo, foise ao ceo. Nós non lle diremos si é certo ou non. Escoitámoslle e respectamos o que el recibiu. “Eu miro ao ceo pero non vexo a ninguén”, dirá un neno. “Quizais teñamos que mirar mellor”, nós. Respectamos as crenzas domésticas. Cando din “o pececillo está a durmir” dicímoslles que quizá deberiamos espertalo e empezan a tocalo... “non se esperta”. Entón, que lle pasou? Porque poden atar o soño coa morte. “Si dúrmome morrerei? Para sempre?”. Ao final, cal é a diferenza? Que a morte é irreversible, é para sempre, o cadáver desaparece.

Por suposto, unha persoa que sexa un animal ou que lle queiramos é diferente. O protocolo ponse en marcha cando morre unha persoa da casa, no día a día faise o traballo doutra maneira, co mamorro que un neno trouxo á habitación, cos peixes, co pajarito que atoparon morto ou coa planta que se secou. Ás veces tiramos das noticias que vimos na televisión, porque a guerra, a morte... están moi presentes.

Cando unha persoa á que amamos morre, un alumno da nosa comunidade, un profesor, un pai... o impacto emocional é grande. Tamén para nós. Sabemos que sairán emocións moi fortes. Haberá bágoas, pena, dor, indignación, rabia... Todas estas emocións están a lume vivo, pero hai que sacalas.

Non se pode mirar cara a outro lado...

Cal é o sentido da morte? É unha perda. Teñen perdas desde que nacen. A primeira perda é potente cando veñen á escola por primeira vez, cando teñen que facer un vínculo coa escola desde apégoa aos pais. E, unha vez na escola, vén máis perdas: que outro neno lle deu unha labazada, que lle quitaron o xoguete... Temos moitas perdas ao longo da vida e a morte, como tantas outras, é algo que hai que traballar, non podemos darlle as costas. Que ten esta perda? É moi grande, desbaste moito, saca unha chea de emocións e non ten volta atrás.

E por que costa falar diso?

Porque non estamos capacitados para falar da morte. É certo que ás veces non é fácil. Depende da situación en que se atope... Ás veces non te ves capaz de seguir adiante, e neses casos é clave ter ao teu lado a outra persoa, sentir que o profesor non está só, cando ti non podes soster aos veciños.

Hai dez anos, faleceu o pai dun neno de tres anos. A morte tocounos moito, eu desbordeime [fala Barrio], pero non quería desbordarme diante dos nenos, non quería quedarme sen palabras, tiña unha bóla no estómago... Tiña ao meu lado un coordinador que me axudou a avanzar. Tiña que seguir o meu camiño, polo neno e polo pai, que formaban parte da comunidade. O proceso obrigoume a mirar dentro de min e, por así dicilo, a abrirnos paso.

Que saúdo dedicóuselle a ese pai?

Foi moi potente. Era o mes de agosto. A dirección puxo en marcha o mecanismo, reuniuse coa familia e alertouse aos profesores da situación. Todos os que estabamos preto acudimos á despedida que se lle ofreceu no pobo. E vimos que en setembro tiñamos que facerlle sitio, todos eses sentimentos, as emocións... Ao comezar o curso volveriamos polo en marcha.

Chegou o mes de setembro. De acordo coa nai, na habitación ofrecémoslle un espazo ao pai do neno. Puxemos a súa foto e, ao chegar á habitación, o neno trouxo os obxectos que lle lembraban ao seu pai. El non empezou o curso cos demais nenos, senón un pouco máis tarde, e aproveitamos ese tempo para falar cos alumnos da morte deste pai. O tema saíu en todas as habitacións, moi coidado; houbo momentos moi tristes, moito pranto...

Cando se produce unha morte así, non é o momento axeitado para traballar; o importante son os sentimentos, as emocións, o coidado mutuo, a axuda á familia, o estar á beira dos alumnos. O traballo realizarase máis adiante. Tan grande foi aquela morte...

Ao cabo dun intre o neno volveu á escola.

Viño coa súa nai e puxeron todos eses obxectos xunto á fotografía do seu pai. E todos os días faciamos unha especie de ritual ao contacto coas velas. E os nenos da clase e da outra clase traían os debuxos ou pulseiras para polos nese recuncho. Creábase unha comunicación moi especial entre os nenos, chea de humanidades. Gardabamos todas esas cousas nun caixón, e ao cabo dun intre a familia achegouse a recollelas. Démoslles todo excepto unhas cantas cositas escollidas polos nenos, que tivemos todo o curso en clase.

Neste tempo faleceron máis persoas que formaban parte da comunidade. A xente díxonos, “jo, cantas mortes”. Pero non, si estás aberto e miras ao teu ao redor, darasche conta de que a morte está moi presente e hai que darlle o seu sitio. Non é algo que só poida suceder a un mesmo, e é importante que os nenos e nenas vexan que tamén os que lles rodean viviron algo parecido algunha vez. Os contos son unha boa ferramenta para abordar o tema, tanto en casa como na escola: “Mira, a Aitor pasoulle o mesmo!”, díxonos un neno, cun sorriso na cara, ao fío dun conto que fixemos na escola.

Os nenos e nenas de educación infantil falan de forma natural, os adultos temos máis dificultades. A medida que avanza a idade, o medo adquire outro sentido, a conciencia cambia, as emocións van por outro camiño... pero é certo que os alumnos están afeitos falar da morte. Afixéronse desde pequenos, é natural para eles.

Había, pois, unha base para falar do cemiterio.

Efectivamente, pero non foi algo forzado, tiñamos claro que o tema do cemiterio non o iamos a sacar a relucir sen máis; si os nenos referíanse a el, seguiriamos falando del, pero polo demais non estariamos a falar del, aínda que chegase a proposta. E saíu. O pececito que tiñamos na clase dos dous anos faleceu e convidamos a outros nenos e nenas da escola a saudalo, a enterralo no recuncho que temos na escola, unha vez que no noso tanatorio (conxelador da escola) déronnos un pequeno oco –pode pasar o tempo, desde que o animal morreu ata que o enterramos–. O momento de enterrar o pececillo adoita ser moi solemne, algúns nenos empezan a cantar, ponse música, uns traen flores, outros debuxos, comemos galletas... É o momento da conexión especial.

Ao enterrar o pececillo, saíu o tema do cemiterio, o que nos permitiu abordar o proceso de reflexión iniciado en Antzuola. [A reportaxe recolle a excursión dos nenos ao cemiterio]

Mencionastes o escrúpulo que temos os adultos para falar da morte, e que os contos son unha boa ferramenta para superar algunhas barreiras. No estante tedes unha chea de contos.

Unha vez veu unha avoa dicindo que o can dun neno morrera, pero ela non se atrevía a dicirlle ao seu neto que o can estaba morto, aínda que nós sabiamos que o neno o sabía moi ben. Falamos coa avoa e démoslle un conto para que a levase a casa. Contou ao seu neto que o can morrera e que este e o outro estaban ao tanto do que lle pasou ao can. Pero aquela muller, tan asustada, vivía cunha gran impotencia. Unha vez contada a historia á súa neta, convidámola á escola e trouxo as cinzas do cachorro. Foi moi bonito. Todos os nenos mirando as cinzas, cantando, collidos da man... Esta avoa descansara!

Dálles moita importancia facer o traballo na comunidade.

Si. Como escola, non podemos mirar cara a outro lado ante a morte. É parte da vida. Ao principio podemos ter medo, “que teño que facer eu? que teño que dicir? Tocando este tema non se que pantasma acendereille...”, e algún pai pode vir a nós, “que estades a contar ao neno?”, pero o tempo demóstrache que é bo falar, que é necesario. Polo demais, non estariamos a facer as cousas ben. Porque si o máis importante para nós é o benestar do neno, o benestar do neno, o benestar do neno, cando morre alguén próximo a el, non pode vostede volverse e obrar coma se nada sucedese, ten que mantelo. Si a nai dun neno da escola morreu, como podes comportarche coma se non pasase nada? Seguirás impartindo clase con normalidade? Quizá sexa a túa intención “protexer” a ese neno, xa que son “demasiado pequenos” non confundir as cousas. Pero unha morte é unha cousa moi potente e a comunidade debe intervir.