O proxecto da empresa MAGNA xa tivo moito que dicir, por última vez en 2014. Con todo, a tramitación dos traballos reactivouse a partir de 2020, e nos últimos meses presentouse no Parlamento de Navarra a proposta de declaración do proxecto como Proxecto Sectorial de Incidencia Supramunicipal (PSIS).

A canteira tería unha extensión de 100 hectáreas en pleno espazo natural do monte Aldude. Esta zona está declarada Zona de Especial Conservación dentro da Rede Natura 2000 promovida pola Unión Europea. Ademais do seu evidente valor ecolóxico, a zona alberga un rico patrimonio cultural que foi utilizado durante séculos como zona gandeira.

Historia complicada

A paraxe denominada Erdiz ou Erdizaga sitúase no interior do macizo do Erregerena, no límite dos vales de Baztán e Esteribar (Alto Navarra). Como o seu nome indica, a zona foi configurada como zona de propiedade real na Idade Media. Na estrutura territorial do Antigo Réxime era frecuente definir as zonas de montaña como propiedade comunal dunha ou varias comunidades, correspondendo aos veciños locais o dereito á explotación dos seus recursos: zonas forraxeiras, castañas, helechos, etc. Con todo, ao ser propiedade da Coroa espazos como o do Rei (Aldude/Quintoa, Urbasa, Andía, Entzia, Bardenas, etc.), constituían unidades territoriais diferenciadas cuxa explotación se realizaba de acordo con normativas específicas.

As investigacións históricas solicitadas polo Concello de Baztan demostraron que a Coroa vendeu o monte Erregerena a un particular a principios do século XVI. Tras varias operacións de compravenda, a zona acabou en mans dos señores de Góngora, pero en 1775 volveu pasar á Facenda Real. Con todo, a zona mantivo dúas peculiaridades ao longo destes séculos. Por unha banda, seguiu estando fóra dos territorios de Baztán e Esteribar, formando unha unidade diferenciada. Doutra banda, e seguindo un vello costume, recoñeceuse aos veciños de Baztan o dereito de levar os seus animais a comer alí, a condición de que regresasen ao val pola noite.

A situación cambiou tras a Primeira Guerra Carlista. En 1841, a Lei Concertada deu lugar á abolición do Foro de Navarra, nun contexto no que os montes de propiedade real pasaron ao control do Estado, o que tomou (trouxo) unha serie de medidas para ‘racionalizar’ a súa xestión, de acordo cos principios xurídicos e económicos do liberalismo. A finais do século XIX e principios do XX, esta situación desencadeou un conflito entre os concellos do Val de Baztan e Esteribar, a quen quedaría o territorio. Estes conflitos e dúbidas foron resoltos en 2018 por unha lei do Parlamento de Navarra, pero aínda non foron resoltos. Neste contexto, o proxecto construtivo da canteira volveu a inarriar os pos.

Unha paisaxe cultural de montaña

O uso gandeiro mantido durante séculos foi o principal factor que condicionou a evolución da paisaxe de Erdiz. Protexido entre os montes circundantes, o arroio Erdiz forma un pequeno val no que, grazas ao efecto Foehn e ao gran caudal de auga, a zona está sempre húmida, proporcionando abundantes pastos para o gando, o mellor pasteiro de Baztan.

De feito, o centro do val forma unha selva, espazos singulares para a recolección de gando que pastan no monte, moi estendidos desde tempos remotos nos montes vascos. Nunha glorieta delimitada con espino branco, en Erdiz pódense distinguir diversos elementos materiais ligados á gandaría e á selvicultura tradicional: restos de tres bordas de diferentes épocas, corredores, vellos acivros cultivados para protexer e alimentar aos animais, zonas de ira, así como árbores trasmochos, castiñeiros e haxas, en particular. Nas ladeiras circundantes se intercalan pradarías e argomales para alimentar de forma extensiva ao gando ao longo do día.

Todos estes elementos relaciónanse claramente coas prácticas de xestión do monte ás que se refiren tanto os rexistros de arquivo como as fontes orais. Desde a Idade Media, esas mesmas prácticas, e o coñecemento ecolóxico asociado, transmitido de xeración en xeración. foron os que han modelado e mantido as paisaxes de montaña do Baztán, até dar o seu carácter característico.

Ademais, Erdiz ten un valor especial entre a poboación do Val de Baztan pola súa localización e clima. Esta peculiaridade púxose de manifesto na aridez que afectou a toda Navarra durante o verán de 2022. De feito, o gando de Andía, Urbasa e o resto dos lugares ven obrigados a alimentar de inverno ao finalizar o verán. Os que estaban en Erdizen, pola contra, tiveron unha forraxe fresca, xa que o val ttip mantívose húmido e verde, e é un campo de actuación que demostrou unha gran resiliencia ante o cambio climático.

Gandaría viva

Ademais, zonas como Erdiz teñen un valor engadido respecto doutras zonas montañosas, que é o patrimonio cultural vivo. De feito, nas zonas montañosas do Baztan mantivéronse até a data, coas vicisitudes da época, os usos gandeiros e forestais herdados dos séculos pasados. A diferenza de Gipuzkoa e Bizkaia, a expansión das plantacións monoespecíficas derivadas da industrialización non chegou até aquí, e a súa paisaxe mantivo en maior medida a súa evolución orgánica, aínda que non se poden esquecer os novos problemas e retos expostos pola terciarización das últimas décadas.

Por tanto, o proxecto da canteira de Erdiz non ocuparía un espazo ‘natural’ buxán. A súa paisaxe, ademais dunha rica contorna ecolóxica, é herdeiro dun patrimonio cultural material e inmaterial que unha vez destruído sería imposible restauralo. A posible ruptura desta cadea tamén explica, por tanto, a angustia que o proxecto provocou na poboación do val. Con todo, o futuro da mobilización popular e dos pastos de Erdiz que xurdiu para responder a ela non está escrito.