A cita foi ás 11:00 da mañá, fronte á Confraría, nunha casa céntrica da sociedade de outrora. A pesar de que hoxe en día non é tan evidente, Zumaia ten unha estreita relación coa pesca. Mentres os homes gañaron o mérito e a fama das obras flotantes, as mulleres caeron no esquecemento dos labores de terra. Así di Idoia Goñi, a guía da visita: “No caso do patrimonio, os homes adquiriron un patrimonio material ao longo da historia, que é físico. As mulleres, pola súa banda, adquiriron un patrimonio inmaterial: o seu traballo sobre os costumes e a lingua, o seu papel na educación, as súas responsabilidades de coidado…”.

Crese que as mulleres só preocupáronse do traballo de terra. Así, por exemplo, os rederos tiveron unha gran importancia na actividade portuaria. Ademais de traballar, as horas de cosido eran tamén un lugar de traballo para as mulleres. Tanto os conservadores, como as empresas e os fogares, tiveron ese eco e ségueno sendo hoxe en día. En moitas casas, por exemplo, a técnica baseada na tradición mantense en pé, aínda que se faga por diferentes obxectivos. Aínda que hoxe en día non o é, antigamente a maioría de consérvalas elaborábanse para a época da coresma.

Con todo, historicamente non foron as únicas actividades das mulleres da costa. Idoia Goñi explica dous oficios que tiveron unha relación directa cos barcos: os gabarreros e os empresarios mariños. As primeiras eran mulleres que transportaban mercadorías e persoas polo río. Destaca o nome de María de Lola, xa que a finais do século XVI ostentaba a mesma licenza de explotación do buque municipal. Así mesmo, explicou que nesa mesma época un grupo de mulleres puxo en marcha un proxecto para construír un barco que demostra que as mulleres tiveron moito que dicir nos altos cargos.

Eúscaro, nada máis

O pobo estivo cheo de mulleres que tamén fixeron grandes achegas na educación. Elvira Zipitria e Julene Azpeitia son algúns dos nomes que máis gustaron aos concursantes. O primeiro deles, relacionado con San Sebastián, ten a súa orixe en Zumaia, onde foron vivir polo labor do seu pai. O condutor de Goñi destacou que, aínda que na guerra de 1936 tivo que marcharse ao País Vasco Norte, nada máis terminar a guerra volveu a San Sebastián e empezou a dar clases: “Zipitria é moi querida polo seu traballo como profesora e polo fol que lle deu ao eúscaro. Nos anos máis duros do franquismo, o nacemento das ikastolas clandestinas débese a el, e o seu coñecemento en pedagoxía era digno de admiración para aqueles tempos”. A directora Maider Oleaga estrea este outono un documental sobre a profesora, que conta coa colaboración de EiTB.

Julene Azpeitia tamén deixou un gran legado no mundo do ensino. Si houbese que resumir a súa biografía en dúas palabras, Goñi asegura que serían nenos e euskera. “Tiña unha gran experiencia en literatura infantil e a maioría dos recoñecementos recibiunos por ese camiño: premios, que os concursos de contos teñan o seu nome en Zumaia e Durango… Dise que era máis que profesor. Con todo, hai que dicir que foi a primeira das oposicións a nivel estatal nesa ocasión, e grazas a iso conseguiu traballo”.

Espazos de empoderamiento

Si tense en conta o rueiro de Zumaia, son 65 os homes e só cinco as mulleres. A pesar de que é un dato simbólicamente potente, Goñi considera que tamén é importante fixarse nos “espazos das mulleres”, é dicir, non só nas placas buxán senón tamén na actuación das mulleres nos lugares máis emblemáticos da localidade. A Fonte de San Juan, por exemplo, foi durante anos punto de encontro das mulleres. En épocas nas que non chegaba auga ás casas, as mulleres encargábanse de ir á fonte. “Era unha forma de saír do día a día da casa; os homes ían ao bar e as mulleres reuníanse ao redor da fonte. Ademais de en casa, as mulleres tiñan peso na rúa”, explicou Goñi. Aproveitando a parada, as monxas Anxos Sorazu e Francisca Labaien recibiron unha mención especial. Ambos se vinculan coa liña máis ríxida do cristianismo; o escritor primeiro, o creador do convento de Zumaia, o outro.

A media ducia de mulleres que acudiron á cita deixaron atrás San Juan Iturria e concentráronse no Palacio de Ubillos. Citou aos artistas que na actual Escola de Música deron moito que falar no ámbito da cultura. Por exemplo, a oikarra Inaxi Etxabe, que non foi a primeira muller bertsolari que se coñece na zona, deixou unha profunda pegada entre os afeccionados aos bertsos. O seu maior logro sitúase nos albores do franquismo: foi o vencedor do campionato de bertsolaris que organizou a Igrexa en Arantzazu en 1951. A pesar de que nestes tempos non era un reto calquera ser muller sobre o escenario, Etxabe fixo calar máis dunha boca cos seus versos. O bertsolari zarauztarra Basarri dixo nunha sesión que as mulleres eran as culpables de todos os males dos homes. Etxabe contestaba con firmeza, refutando a súa afirmación cun verso redondo. Basarri felicitoulle ao final da sesión, recoñecendo que o deixou en silencio.