No congreso Ikergazte falaredes da saúde mental dos investigadores. É un tema que non se traballa o suficiente?

Saragueta: En xeral , a saúde mental ha empezado a ser máis visible nos últimos anos, diría que a pandemia influíu niso. Pero aínda queda moito por traballar. Así mesmo, leváronse a cabo diversos estudos para traballar a saúde mental dos investigadores, como os relacionados coa depresión e a ansiedade. Pero eu diría que aínda queda moito por facer no noso país. Coa investigación hai máis posibilidades de enfocar o que está a pasar.

Garaio: Ao fío do que dixo Eider, moitas xeracións de doctorandos e investigadores estiveron vivindo en silencio e considerábase que era unha especie de peaxe a pagar. Os tempos cambiaron e non é admisible que ese sufrimento se acepte tal cal, para o que hai que coñecer a situación e pór en marcha intervencións. O grupo OPIK da UPV está a realizar un estudo para analizar a situación da saúde mental dos doctorandos e pódese dicir que eles están a abrir camiño. Por outra banda, o pasado mes de marzo, desde o Departamento de Lingüística e Estudos Vascos da UPV/EHU, propuxéronme realizar un seminario sobre este tema de face aos doctorandos do programa de doutoramento, e xunto a Yolanda González, socia do grupo de investigación OPIK e a psicóloga Leire Pinedo, realizamos unha bonita sesión. Diría que foi a primeira vez que se celebraba en nós unha conferencia deste tipo.

Cales son os indicadores que afectan á saúde mental?

Saragueta: A saúde mental está ligada a moitos condicionantes sanitarios, non ocorre de forma brusca. Un indicador pode ser a tensión, pero non só o relacionado coa tese, senón tamén a situación dese individuo na súa contorna. Os condicionantes sanitarios poden estar ligados á contorna: si vivimos nun pobo ou nunha cidade. A alimentación tamén inflúe: que tipo de alimentación temos? Temos tempo libre? Isto estará suxeito á retribución que percibamos. O xénero é tamén un condicionante principal, porque nos socializan de forma diferente e porque a presión que recibimos é diferente.

Por tanto, si temos unha situación bastante estable no noso traballo, temos unha relación fluída ou cordial cos nosos compañeiros de traballo, si a contorna no que vivimos é agradable, si podemos consumir alimentos sans e gozar do tempo libre, iso afectará directamente á nosa saúde mental.

Pero a nosa profesión pode condicionar moitas delas. É dicir, que as incertezas laborais do futuro, a gran carga de traballo (en moitos casos máis que a propia dun doctorando), non teñan unha remuneración digna para vivir (ter que compartir piso e non querer) ), a presión de publicación constante pode provocar sensación de falta de respiración, preocupación incontrolable, problemas de soño, necesidade de constatar algo repetidamente, sensación de cansazo, sensación de culpa, dificultade para concentrarse, ideas de suicidio...

Tamén mencionaredes os sinais de alarma.

Saragueta: Estas serían os sinais de alarma, é dicir, a tristeza prolongada, o cansazo excesivo, os problemas do soño, do apetito ou do desexo sexual, a preocupación constante na cabeza... hai máis, pero a maioría están relacionadas cos síntomas de ansiedade ou depresión.

Mentres eu estiven a facer a tese sentín moitos deles, pero non sabía o que me pasaba. Agora véxoo doutra maneira e si hai alguén que está desa maneira na zona dígolle claramente que non está ben e que ten que coidalo, que ten que pedir axuda. Moitas dos sinais de alarma sentidas durante a tese hanse difuminado, pero se non se traballan as conclusións, non se pode avanzar. Hoxe en día, si sinto como profesor, fágome moito máis fincapé nalgún sinal deste tipo e trato de solucionala canto antes, pero agora por exemplo teño máis capacidade económica para facelo.

Garaio: No meu caso, dos 5 anos que durou a tese, pasei case 4 anos de malestar, con grandes dificultades para sacar adiante o día a día e totalmente relacionado co futuro próximo. Xa recibín sinais de alarma, pero non fun capaz de identificalas a tempo e logo resultoume moi difícil xestionar a miña situación emocional. Afortunadamente, e con moito traballo, empecei a recuperar a tese uns poucos días despois de depositar a tese e desde entón sinto que estou bastante ben, ben ou moi ben, podo identificar no meu interior a Beñat, o anterior á tese, aínda que en moitas cousas son unha persoa totalmente diferente. Ás veces chéganme sinais de alarma, case sempre relacionadas coa sobrecarga de traballo que temos no campo da investigación e na sociedade actual, pero teño outra situación emocional e uns instrumentos para regularme ao momento.

A situación non é boa. Iso é o que din os datos.

Garaio: Vou traer os datos que compartiu Yolanda González, a pesar de que nos últimos anos apareceron moitos indicadores e estatísticas preocupantes en distintos medios de comunicación. Nos traballos realizados polo equipo de investigación OPIK obsérvase que, aínda que estes resultados son aínda provisionais, a depresión concéntrase no 38% dos doctorandos e a ansiedade no 50%. Así mesmo, o Índice MHI-5, que é un indicador de saúde mental, é de 51,1 puntos para os doctorandos da UPV/EHU, cando na Comunidade Autónoma do País Vasco este dato é do 74,9%. Hai diferenza.

O voso obxectivo é achegar solucións para cambiar e mellorar a situación. Sempre de forma construtiva.

Saragueta: Estamos a ver na sociedade que o tema é cada vez máis importante e, por exemplo, na UPV/EHU existe un servizo de atención psicolóxica. Con todo, aínda queda un longo camiño por percorrer. Creo que en moitos ámbitos hai moita falta de conciencia dos directores de teses. Hai un cambio xeneracional importante entre doctorandos e directivos que repercute na cosmovisión. Ademais, as incertezas, dúbidas ou inquietudes que poida ter un investigador novato deben ser obxecto de acompañamento e ofrecer o espazo que merecen. Un paso é dar espazo ao tema nun congreso como Ikergazte. Quizá moitos non saiban moi ben o que lles pasa, pero saben que teñen problemas para durmir, que teñen cambios radicais de humor ou que senten unha preocupación constante. É importante ser conscientes dos síntomas asociados á saúde mental e da necesidade de abordalos canto antes.

Queredes compartir opinións cos investigadores que se acheguen ao congreso.

Garaio: Temos un espazo dunha hora para a sesión de IkerGaztea e, como adoita ocorrer nestes casos, queremos dicir e incorporar moitas cousas. En calquera caso, damos importancia a que cada un comparta as súas vivencias e conte os testemuños que nos van a reunir. Tan importante como contar é escoitar e cremos que nos beneficiará a todos para interiorizar de forma sa o que fixemos até agora e orientar as forzas de face ao futuro cara a solucións.

Por que son importantes espazos de encontro como Ikergazte?

Saragueta: Este tipo de espazos de encontro permiten por unha banda coñecer ás persoas. Coñecer a persoas de moi diferentes ámbitos permítenos aprender da súa forma de investigar, pero sobre todo podemos aprender e compartir como xestionan o seu día a día. Ademais, no día a día estamos moi separadas as liñas e temas de investigación e esta posibilidade de encontro permítenos desenvolver esa colectividade ou carácter de grupo. E cando sentimos parte de algo podemos influír na nosa saúde mental. Ikergazte ofrece a oportunidade de coñecer a persoas de moi diferentes disciplinas e ofrecer unha mirada diferente ao seu traballo. Se cadra non vou entender toda a presentación sobre física teórica, pero os autores fan un gran esforzo por divulgar e á hora para comer coa persoa que realizou a presentación serei capaz de ofrecer a miña mirada e seguramente será inesperado porque pertenzo a outro campo. Creo que iso é o que fai especial a Ikergazte, a sinerxía que xorde entre investigadores de diferentes ámbitos.