Nas linguas pódense atopar restos arqueolóxicos que reflicten os costumes e a identidade dos antigos falantes. Ecoloxía, por exemplo, mergúllanos na historia de Europa. Trátase dun neoloxismo que naceu no século XIX e utilizouse para dar nome a unha ciencia que acababa de empezar. Nesta escavación, o prefixo eco emerxe a través de capas como o oikos (casa) para o grego. No mesmo lugar atopariamos a logia, en grego logos (palabra), que máis tarde tería eco na lenda romana, para poder lela ou elixila. Podemos perforar máis profundamente e ver como a palabra oikos ten a súa orixe no prefixo wei dos antigos indoeuropeos, que significaba casa ou clan, e tamén podemos ver a súa sombra nas palabras vila ou vitoria.

Poida que estas conclusións non sexan cientificamente xustas, pero poden resultar de utilidade para esbozar as direccións das investigacións, especialmente cando nos movemos en ámbitos que non teñen cabida neste mundo intanxible das linguas.

Os primeiros indicios aparecidos en eúscaro datan de fai uns dous mil anos, con inscricións vmmesahar, illvna ou belex nos ronseis de Aquitania. Non nos chegou o eúscaro daquela época, o eúscaro daqueles euskaldunes, porque as palabras non deixan rastro no aire, por tanto, temos que recorrer ás escavacións gramaticais para entender o seu pensamento e a súa visión do mundo.

Un dos exemplos máis notables é como a palabra auga, sen ningún artigo a, pode explicar como os antigos vascos lían o mundo. Para eles a auga era a orixe de todas as cousas, a partícula elemental, o compoñente de todo o que podían ver. Caldo primitivo. Da auga saíron as terras, a madeira, a neve, os ósos, os anos, a madeira e as rocas de madeira, a choiva, a reverencia e a despedida. Todo o que vían cos ollos estaba, por dicilo así, feito de auga.

Todo isto ouvino por primeira vez na obra de teatro “Zazpi aldiz ELUR” e hoxe, sete anos despois da estrea, vénme outra palabra que tamén vén da auga. A palabra "cabeza", en efecto. Presidente.

Os vascos abúsannos da cabeza, da palabra e da lingua, e a nosa lingua, unha vez máis, dio. Cando os vascos queremos acabar coa nosa vida, suicidámonos. Terminamos as cousas, ao cabo dun tempo fixo. As ideas máis profundas son as ocorrencias, incluso as máis caprichosas. Aos pecados capitais chamámolos pecados subordinados, dando unha nova volta ao concepto de crimental da novela 1984. Enfrontámonos aos problemas con lume e lume, até desatar o nó da cabeza e o corazón. Tamén teño algúns calcos que compartimos co español: cabeza baixa, perda de cabeza, dar a cabeza, comer a cabeza ou utilizar a cabeza.

Independentemente de que a mente estea ou non de acordo con esta idea, hai que retela e pensar que todo isto non é casualidade. Aquí hai un patrón claro e non fai falta moito sal na cabeza para que se poida notar.

Non sei si outros pobos fano. Pero nós damos moita importancia ao que ocorre na cabeza, aos pensamentos. Quizais porque na historia tivemos unha vida complicada, sempre querendo dar sentido á nosa intrincada identidade, pensando en novas formas de reivindicar as nosas peculiaridades. Especialmente coas demais linguas, nos procesos mentais e mentais permanentes.

Colleume a cabeza todo isto estes días, preguntoume si os vascos necesitamos un pouco de tranquilidade e deume menos de cabeza. De feito, hai voces que reivindican o uso das mans e os puños, e que animan a collelos no pescozo e seguir adiante. Saiamos do cranio e outras formas de reivindicar o noso, para perder o medo a utilizar as outras partes do corpo.

Necesitamos osíxeno. Son séculos os que pasamos dando voltas á cabeza. É certo que os indoeuropeos, os iberos, os romanos, os visigodos, o reino de Castela, o franquismo e a globalización puxeron en cuestión a supervivencia do eúscaro, que os riscos non desapareceron, pero sería máis san afrontar os retos do século XXI con outro corpo.

Porque é canso pensar continuamente. Porque podemos converternos nun pobo esgotado psicoloxicamente, superar a medida e caer dunha idea a outra nun feitizo perpetuo, como un can perseguido pola cola.