Nacido en 1947, Bruno Latour morre a noite do 8 ao 9 de outubro de 2022. Nacido nunha familia de comerciantes de viño de Borgoña, estudou filosofía, interesándose tamén pola teoloxía, que permaneceu sempre católica, pero tamén se orientou cara á sociología da ciencia.

Traballando como observador nun laboratorio de investigación de San Diego (California, EEUU), xunto a Steve Woolgar demostrou que as prácticas do laboratorio son as que constrúen obxectos científicos, é dicir, que a realidade non é o que se pon de manifesto: que a realidade flúe das posibilidades e métodos dos investigadores.

“A vida no laboratorio: a construción de feitos científicos” [Laboratory Life: Esta tese, reflectida no libro The Construction of Scientific Facts, 1979], deu a coñecer a teoría do constructivismo. Segundo esta teoría, non existe unha separación clara entre as ciencias duras e as ciencias brandas, entre a natureza e a sociedade, senón unha interacción constante entre ambos os campos. Esta visión mostraría toda a súa expresión “Nunca somos modernos” [Nous n’avons jamais été modernes,1991] na primeira gran obra de Bruno Latour: madurando a concepción clásica da modernidade, que di que no século XVII o pensamento occidental separou á humanidade da natureza, Latour asegúranos que este discurso non explica os seus obxectos, porque o coñecemento científico nunca pode ser independente do ámbito político.

Esta liña levou a Latour a redefinir os retos da política no mundo actual. En “Política da natureza” [Politique da nature] o sociólogo afirma que grazas a deus a natureza vai morrer [“Dieu meja, a nature vai mourir”], que a natureza se converteu en “o noso inimigo político” e que a distinción entre o racional e o irracional é “a droga que paraliza a política”. En consecuencia, a necesidade de “abordar a alfabetización xeral dos seres humanos”, “estender a cuestión da democracia aos non seres humanos”.

De feito, renunciando á bifurcación natureza/home –como fixo Philippe Descola na mesma época a través da antropoloxía–, o sociólogo lembrou que a ciencia lle impón un rumbo político paralizante, xa que contrapón o factual e o valor, a ciencia e a ideoloxía, o suxeito e o obxecto ao afirmar que hai unha natureza esencialmente diferente da sociedade. Acúsase de irracional a quen rexeita estas divisións. Pero esta "Policía epistemolóxica" non é capaz de analizar si a sociedade está á porta do non humanos, non é capaz de facer fronte a situacións nas que os seres humanos e non humanos atópanse, como o cambio climático, os transxénicos ou o retorno do lobo ao medio rural.

Extensión da democracia a non seres humanos

Para Latour, o mérito da ecoloxía é que estes temas se puxesen no centro do escenario público e a “novidade política da ecoloxía” é a “crise constitucional de toda obxectividade”. Por tanto, hai que redefinir as lóxicas da representatividade democrática, descubrindo os medios para facer falar ao non humanos, descubrindo un novo requisito á ciencia: non pretender dicir a verdade, senón traducir a linguaxe deses non homes mudos, utilizando como instrumento a análise e a experimentación. Porque temos que estender a democracia ao non humanos e establecer unha nova Constitución política.

Con estes importantes traballos e o seu posterior profesor no Colexio de Minas [Ecole deas Mines] e na facultade de Ciencias Políticas [Sciences Po], Bruno Latour converteuse no intelectual pioneiro, un dos que conseguiron dotar de palabra e idea á nova forza das preocupacións ecolóxicas na década de 2000. É máis, o auxe do quecemento global levou a ampliar aínda máis o seu deseño. Os que xa estaban a alterar a vida humana non eran só "obxectos" da ciencia, senón tamén a propia Terra. Latour afeccionouse a este novo campo baseándose na teoría “Gaia” de James Lovelock, e resumiu a idea da seguinte maneira: "A Terra é un conxunto de seres vivos e materias que se desenvolveron xuntos, non poden vivir separados e o ser humano non pode escapar".

Para Latour, “a proposta teórica de Lovelock na historia do coñecemento humano ten tanta importancia como a de Galileo”. No seu libro “Ante o tema” [Face à Gaïa] tratou de definir as principais consecuencias desta novo paradigma: o que vivimos hoxe non é unha crise que poidamos superar, senón unha nova situación do mundo: «Isto non se pasará. Teremos que afacernos. É definitivo».

Con “Onde aterrar” [Où atterrir 2017] tentou redefinir os eixos da oposición política: que a división non é máis a división dereita/esquerda, a división progresista/reactiva, senón que os eixos son local/global e artificial/terrestre. É un pensamento excitante, pero cando se viu claramente como os ricos se escaparon do espazo común, non foi capaz de responder á pregunta que iso provocou: como combater o efecto velenoso de que os ricos dominasen toda a mecánica da sociedade. Ao analizar o movemento de Jaka Horiek [Gilets Jaunes] tamén se atopou unha estimulante análise de Latour sen resposta á barbarie do poder.

Con todo, Bruno Latour segue sendo un marabilloso recuncho miscible que contribuíu de maneira importante a elevar o nivel de pensamento ás preguntas dos ecoloxistas e ás novas perspectivas. Pensamento forte e vigorizador. Botamos de menos a súa humanidade e o seu sentido do humor.

Hervé Kempf (Amiens, Francia, 1957) é xornalista e escritor, recoñecido experto en cuestións ecolóxicas. Reporterre é o director da revista electrónica. Autor de varios libros, o seu tres últimas obras son "XXI. Ecoloxía do século XXI" (L'Ecologie du XXI. siècle, 2020), "Que explote o capitalismo: el ou nós será a elección" (Que crève le capitalisme: Ce sera lui ou nous, 2020 e "A nuclear non é boa para o clima" (Le nucléaire n'est pas bon pour le climat, 2022). Velaquí traducido ao euskera o libro "Bruno Latour, le chamboule-tout malicieux" que publicou en Reporter.