A Asociación da Trikitixa de Euskal Herria (EHTE) celebrou en 2022 a súa 50 aniversario e esa data supuxo un estímulo para recoller a súa historia nun libro. A partir de aí empezaron a traballar os autores Laxaro Azkune e Haritz Garmendia, e este sábado presentarán a Asociación da trikitixa de Euskal Herria, froito de dous anos de traballo. 50 anos e máis de publicación no centro cultural Sanagustin de Azpeitia, ás 12:00 horas.

Á presentación acudirán representantes do Concello de Azpeitia e Itsaso Elizagoien, presidenta da Asociación de trikitixa de Euskal Herria, ademais dos autores, e antes visitarán o Palacio Basazabal, sede da asociación.

Segundo Elizagoien na introdución do libro, o obxectivo é “preservar e fortalecer a transmisión intergeneracional”, e antes desa efeméride xa sentían na asociación a necesidade de algo así. Por tanto, aproveitaron o 50 aniversario para realizar un exercicio de escoita e “reflexionar sobre o camiño percorrido até agora”.

Encher unha vacante

Na mesma introdución, Garmendia afirma que a EHTE foi un importante motor da recuperación da cultura vasca dos anos 1970. O libro relata o proceso de autoelaboración dunha expresión cultural popular dunha “nación oprimida”, e nese sentido “non é un capricho”, senón un intento de apropiarse das ferramentas necesarias para garantir o futuro.

Azkune mostrouse “contento” co encargo de facer o libro, xa que desde moi pequeno seguiu o mundo da trikitixa “desde casa”. Non lle foi fácil atopar e ordenar a información, nin encher os ocos existentes, xa que moitas das actividades organizadas pola asociación durante estes 50 anos non foron debidamente documentadas. Para iso, o veterano presentador recorreu á prensa da época e ás testemuñas directas, e contou coa axuda de investigadores que abordaron o tema.

Froito dese traballo, será o que se dará a coñecer este sábado en Sanagustin.

Desde unha homenaxe en 1972

A data de creación da Asociación é o 9 de abril de 1972. Ese día celebrouse en Usurbil unha homenaxe ao acordeonista Faustino Azpiazu Salabi e ao pandero Joxe Mari Urbieta Egañazpi.

Este acto supuxo un “fito”, a partir do cal se organizaron todos os anos os Días da Trikitixa e reuníronse as comisións ao redor das homenaxes. “Un día memorable. Por favor, non se apague só co deste ano. Que teñamos solidariedade e forza para organizarnos todos os anos”, pedía a cronista de Zeruko Argia.

A asociación foi aos poucos institucionalizándose e en 1991 rexistrouse como sociedade oficial. Pero aqueles comezos non foron nada fáciles, entre outras cousas porque tiveron moitas vicisitudes interiores. Ademais, cando se fundou a asociación, o Goberno Vasco negouse a subvencionar –os orzamentos para a cultura foron devorados por proxectos como o Guggenheim–.

A partir de 1993 lograron dar a volta á difícil situación e unha década despois chegaron a unha conclusión moi importante: que a asociación se converteu nunha referencia importante no mundo da trikitixa.

A pesar da militancia, os primeiros liberados empezaron a traballar para sacar adiante o día a día; obtiveron locais mellores, abriron un centro de documentación, comezaron a facer xornadas de reflexión sobre a trikitixa, puxeron en marcha a web, organizaron colonias… O traballo leva máis de 50 anos e máis, con fotos bonitas e moitos datos.

As mulleres abrían camiños

A asociación tamén destacou o salto que deu na súa traxectoria cara á igualdade entre mulleres e homes. Os testemuños do século XIX explican que a “trikitixa” inicial compúñana as mulleres panderas con percusión e cordas vogais –parece que o acordeón diatónico incorporouse máis tarde á trikitixa–. Son coñecidos Maurizia Aldeiturriaga, Primi Erostarbe e moitos outros panderos.

Pero a cadea estaba a piques de romper cando se fundou a asociación de trikitixa en 1972. Non hai máis que ver a foto da homenaxe de Sakabi e Egañazpi en Usurbil, xa que, tal e como se decataron os autores, só aparecen dúas mulleres: O de Oñati Primi Erostarbe e o de Azkoitia Mailu Sudupe Egurrola serán os encargados de retransmitir o partido.

Hoxe en día a trikitixa vive unha época moi diferente e o 80% dos alumnos son mulleres. Na EHKE tamén se deu un envorco ao desequilibrio de xénero, por exemplo, no cargo de lehendakari houbo máis mulleres.

Ademais da paridade, a asociación de trikitixa primou nestas cinco décadas a territorialidad, o eúscaro, a creatividade e outros valores, “fóra da lóxica do mercado”, segundo explicou Elizagoien. Todo iso grazas aos “centos” de persoas que traballaron pola trikitixa. En Azpeitia o 12 de outubro teñen algo que reivindicar e como celebralo.