A segunda fase do proxecto Bizi Bisexualidad ten como obxectivo o estudo dos artistas bisexuais vascos e as súas obras, así como a promoción da cultura vasca.

A Bisexualidad Bizi é un proxecto de espertar, estimular e asociar á comunidade de bisexuais vascos. Grazas ás entrevistas realizadas aos bisexuais vascos no ano 2023 e aos textos, as ilustracións e o fanzine formado por eles mesmos, chegamos á conclusión da necesidade de impulsar a cultura bia. Por tanto, este foi o eixo do segundo ano do proxecto Bizi Bisexualidad.

A bisexualidad pódese representar a través da arte de moitas maneiras, pero que lugar ocupa a bisexualidad na cultura vasca? Como se performa a bisexualidad? Que roles e estereotipos represéntanse? Que referentes existen? Hai cultura bisexual? A pesar da súa dificultade, os entrevistados do proxecto Bizi do 2023 trataron de responder a estas preguntas, así como a outras persoas bisexuais vinculadas á cultura.

Móstrase pesimista e crítico o activista antiracista Leo Bueriberi, que co sobrenome de DJ Eromena leva a súa preciosa pluma non binaria ás salas de baile: “Non creo que exista cultura bisexual en Euskal Herria. Parece ser que é a única etiqueta que non podemos utilizar. Unha visión da bisexualidad ofrécese desde heterosis, aínda que haxa realidades diversas. Non se toma en serio, non se toma como meta”.

“Con cada movemento das ondas percibe como a súa vagabundo vai comendo aos poucos o pene, masticando, tragando, mentres acariña os peitos a quen está debaixo, dando unha mordedura ás mamilas unha vez que se traballa, non á muller nin aos homes, ou á criatura que ambos comparten”. É unha pasaxe do escritor Alaine Agirre, do libro Sangue callado. O libro narra as vivencias dunha persoa que se atopa no psiquiátrico, entre elas a forma en que vive o seu desexo. “A publicación desta novela foi a apertura da porta máis ancha do armario”, afirmou Aguirre na entrevista realizada para o proxecto Bizi Bisexualidad. Ademais, no libro da miña nai menciónase o tema por encima doutras dúas veces.

Son exemplos de cultura bisexual, pero non únicos. A cultura bisexual vasca está oculta, marxinal ou illada, aínda que pareza que non existe, existe. Con todo, hai que exploralo, observalo e lelo entre liñas para atopalo. Edurne Errea, membro do colectivo pamplonés Biruña e do grupo musical Ilargi Berria está “ilusionada” pola “fame” que existe na cidade para traer a bisexualidad ao centro e á cultura e crear referentes: “En Euskal Herria están a plantarse as sementes da explosión da bisexualidad, e iso non ten volta atrás”.

Segundo Nel Santacruz Sanz, activista de Ehgam Gorbeialdea e membro do programa radiofónico Ala Bedi Anatema, a cultura bisexual en xeral non ten representación cultural, nin en Euskal Herria, nin en ningún sitio: “Relacionamos a bisexualidad con vergoña ou con algo que non ten valor político”. Por iso, considera importante reivindicar a bisexualidad e identificar aos bisexuais: “A cultura bisexual non se ve porque a cultura estivo mesturada coa transversalidade, a métrica e o bolo”. Engade que hai que recoñecer a achega da bisexualidad á cultura cuir: “Xunto á posibilidade dunha comprensión máis flexible da sexualidade, puxemos en cuestión os modelos tradicionais de militancia, como construímos as relacións, os suxeitos políticos, o papel da identidade ou a práctica individual nos desafíos do movemento de liberación sexual”.

Até hai pouco Errea non tivo referentes bisexuais directos, aínda que considera que se van madurando aos poucos: “Desde que as disidencias sexuais e de xénero ocupan máis espazo na cultura vasca, quizá a bisexualidad chegue de forma indirecta”. É dicir, sen mencionar a bisexualidad. Entre outros, agradeceu o traballo realizado por Yogurinha Borova e o grupo de música Hemen at: “Lémbroos como unha illa”. Lembra a canción "Sex Sua" do grupo Hemen at:

Sexo si, sexo si

Seguro e libre

Sexo si, sexo si

Todo para gozar.

Hai moitísimas mozas mullereiras, de verdade

Polo cambio de xente

Cada vez temos máis rúas

Homes capaces de vivir gai

Non o esquezas, imposta polo mono-neuronais

Teñen o patrón que consideramos normal

Pero algúns xa empezamos a gritar

Que non somos nin reaccionarios.

Yogurinhna Borova tamén menciona indirectamente a bisexualidad na liberación sexual e identitaria. Exemplo diso son, entre outras moitas, as cancións Gozar con quen queres e Liberar sensacións. A primeira data de 2014 e a segunda de 2019. Non é a única, hai outros artistas que reivindican en xeral disidencias sexuais de xénero. Como Euskabaret, Altxalili e Ai Dragmela. Hai quen coas súas creacións e a súa presenza fan visible a bisexualidad. Exemplos diso son os músicos A Furia, Miren Narbaiza (MICE), Olaia Inziarte, Cris Lizarraga, DJ Eromena, a actriz Maia Ansa, a ilustradora Eurie Cierbide, Divina Comedia drag e outros.

O grupo musical Ilargi Berria está formado por Erreak e Markel Gómez, e segundo Erre non é só o que conta, senón quen o conta: “Harrotu, o servizo LGTBI do Concello de Pamplona, pediunos que ofrecese un concerto. Puña no cartel o concerto LGTBI, e non sabiamos como facelo e que canción elixir. Ao final decidimos que somos persoas bisexuais que estamos a facer as cousas e que a través da nosa oferta damos visibilidade. Pareceunos bonito traer isto da sinxeleza. Foi bonito escoitar a xente bisexual cantando”.

En Euskal Herria a actriz Ahots Lejardi sente “tímida” e “discreta” pola identidade “cálida”, “apolítica” e “invisible” da bisexualidad: “A cultura facémola na medida en que existen os bisexuais e si facémola, entón hai cultura”. De feito, destacou que coñeceu a artistas moi diversos: “Coñecín escritores que representan unha visexualidad intensa e bela na literatura, belos grupos de drags que viven e celebran a dobre identidade, bertsolaris que cantan coplas aos amantes na final de bertso, músicos que bailan nos seus concertos con melodías e estética bisexual, artistas multidisciplinares que debuxan pinceladas, rosas, mouros e azuis, bisexuais dramas en forma activa”. Un exemplo diso é un dos versos que Alaia Martín lanzou na final do Campionato de Bertsolaris de 2022:

Entre brazos amodo

convértese en cavia

de complicidade

fío condutor

medido con latexados

caudal e demanda

hoxe somos dúas bolboretas

hoxe non son un cabalo.

“Estás ben a caricia?”

Frase de rumoreo

probara previamente

carne de neno (bis)

hoxe téñoo cunha moza

a segunda vez.

Para Albina Stardust Eneko García Jaurena drag, aínda que estivo “moi escondida”, e aínda está, é unha identidade que cada vez se reivindica máis e que cada vez ten unha “maior” visibilidade: “Cada vez máis reivindicamos que non é unha etapa”. Engade que é unha identidade que se afasta do binarismo de xénero: “Sempre pensamos que a bisexualidad é o gusto de homes e mulleres, hoxe temos claro que non é iso e que entran moitas outras identidades”. Di que na arte se reivindican cada vez máis identidades e que nos produtos audiovisuais a bisexualidad represéntase cada vez de forma máis “natural”: “Cada vez máis abertamente, non o vou a dicir mellor, os bisexuais reflíctense. Ademais, o tema principal non é que sexan bisexuais”. É dicir, teñen outras tramas.

Con todo, considera que as identidades marica e vollera móstranse “máis” e que os roles están “máis definidos”. En cambio, no caso dos bisexuais non ten tan claro si existe un rol tan concreto: “Cando hai un bisexual represéntano moitas veces como un bollera ou unha marica, ou unha súper excéntrica”. Isto tamén dificulta a súa identificación como bisexual.

Sumouse Erika Salvatierra, membro do grupo Biruña e sexóloga. Engade que non sabe que é a cultura bisexual, porque non ten moi claro que é a bisexualidad. “Estiven moi metido no armario, tiña unha gran bifobia e non sabía o que me estaba pasando”, explicou. Considera que a bisexualidad é “fluída” e “múltiple”. Para explicalo utiliza unha metáfora que representa a propia identidade na forma dunha casa. Esta casa ten ladrillos rosas, azuis ou azamboados: “Pode ser máis feminizada ou masculinizada. No caso da cultura bisexual, é algo de mil cores, porque perdamos a masculinidad e a feminidade de forma moi variable”.

A bisexualidad é a miúdo froito da disolución da identidade de vollera e marica ou da heterosexualidad, xa que non se menciona. Zinegoak estudou nun estudo os audiovisuais producidos en Euskal Herria no ano 2020-2022, que reflicten a diversidade sexual e de xénero. Pois ben, só o 7,6% dos personaxes destas películas e series aparecen como bisexuais, o 36,2% son lesbianas, o 31,4% gais e o 19% non mencionan orientación sexual.

Un exemplo é a película 80 egunean. Protagonizada por dúas vellas mulleres: Axun e Maite. Son amigos da infancia que se atopan no hospital. Maite está casada cun home e vive no caserío. Axun andou por alí e por aquí e é lesbiana. Cando volven reunirse, Maite cuestiona a súa sexualidade e a súa relación con Axun cando era pequena. A película conta moi ben as dúbidas que pode suscitar a bisexualidad, pero non menciona a bisexualidad.

En 80 días a película non é o único exemplo audiovisual. Imos! Enara é bisexual da serie. Ao comezo da tempada está con Igor e despois con Zuri. Ata que Enara acode ás colonias, Zurik non tivo outra parella e non di como se identifica. Por tanto, poden existir personaxes bisexuais, pero heterosexuais ou bolleras difuminados nas identidades, mentres que os personaxes míticos aparecen moi definidos.

Na literatura tampouco é fácil mapear personaxes bisexuais; preguntouse a editores e escritores vascos e tiveron dificultades para dar referencias. Bakarne, de Karmele Jai, fálanos da profesora de literatura Amaia Alvarez Uria e autora do libro Mariokerrak. O libro Bekatorosa do debuxante Dom Campistron recolle tamén as vivencias de varios bisexuais. A protagonista do libro Berriz zentauro de Katixa Agirre, Paula Pagaldai, está casada cun home, pero cando percorre a realidade virtual utiliza o abatar masculino (Viktor) para facer realidade o seu desexo erótico coas mulleres. Outro referente é Nagore Vargas, do libro Jenisjoplin:

“Tiña os meus antigos irmáns Karra e Irantzu, un ocasional durante moitos anos e unha tempada curta pero intensa, a outra, e estaba convencido de que iso dábanos unha especie de parentesco. Non esperaba fillos, buscaba aos meus irmáns, o máximo posible. Para min o sexo era unha especie de pacto, de seguir coidándose fose da cama. Fixen de min a cada amante e viceversa, mentres recibiamos pontes en noites exclusivamente compartidas entre si, que non podían ser pisadas por ninguén máis: Salve, A Mercé, A Ribeira. Pontes cómplices. Pontes sempre pareados. De feito, a nosa redacción era un pouco endogámica”.

Uxue Alberdi comentounos que ademais desta referencia explícita, rompeuna de forma consciente con formas heteroxéneas: “A relación de Nagore e Luka non se basea na atracción sexual de forma especial, mentres que o erotismo continúa latexando na súa viaxe con Irantzu ao Formente, cando van en moto ou fregan a pel co barro”.

Finalmente, Ainhoa, protagonista da segunda parte do proxecto transmedia Black is beltza de Fermin Muguruza, mantén relacións sexuais con homes e mulleres. É máis, fai un cuarteto con tres amigos, dous mozos e unha moza, nunha escena que aparece tanto na película como no cómic. Cabe destacar que no cómic destaca o bico entre os homes. E é que todos os demais referentes que mencionamos son de mulleres.

Para a musica Oihana Rodriguez Akaleia, a cultura bisexual está directamente relacionada coas persoas, cos referentes bisexuais e co cuestionamiento do binarismo: “Iso é o que constrúe a cultura bisexual. Cada vez coñezo máis persoas que, desde o punto de vista identitario, pon en perigo o binarismo de xénero e, en xeral, o binarismo en moitos espazos da vida”. Entre os referentes destaca o grupo musical Belako.

Cris Lizarraga relatou no documental Diverses o proceso que levou a cabo para aparecer como bisexual sobre o escenario. Cosido unha bandeira bisexual nun concerto coa intención de vestirse como camisa e pediu á súa nai que lle axudase a darlle o toque final ao traxe: “Aproveitei o momento para explicar que son bisexual. Así, dei os dous pasos á vez: avisar á familia e subir ao escenario coa bandeira”. Desde entón, Lizarraga promoveu xunto con dous amigos o colectivo Bilerabi de Bilbao e outros membros de Belaco reivindicaron a bisexualidad.

En 2023, Jokin Pedreño participou nas entrevistas realizadas con motivo do proxecto Bizi. En canto aos referentes, Pedreño sente “orfo” porque apenas ten referentes. Por iso, considera que os bisexuais deben unirse e crear unha cultura propia: “Pola contra sempre estaremos nesgados e non nos referirán”.