Onte cumpríronse 36 anos desde que escapou do cárcere de Martutene xunto a Joseba Sarrionandia Zaitegi. Como lembra aquel día?

Como unha cousa grande, fermosa, mundial. É unha mágoa que non haxa máis. Teño un bo recordo. Xa o esquecín un pouco. Onte, estando cun amigo navarro, preguntoume ‘que día é hoxe?’, e entón deime conta de que era o aniversario da fuga, desgraciadamente. Collín o teléfono e chamei a Sarri —Joseba Sarrionandia—, non o colleu primeiro e devolveume a chamada. Tamén el esquecera o día.

Tras máis de tres décadas no exilio, este ano Sarrionandia volveu ao País Vasco. Puido estar con el?

Fai dous ou tres anos estiven en Cuba e alí a última vez que a vin fisicamente. Máis tarde estivemos falando por teléfono desde que veu. De súpeto teremos que facer unha comida ou algo así. Acaba de chegar e aínda vai tardar un intre, imaxínome que estarán a mirar a calquera esquina e coñecendo de novo ao pobo.

En máis dunha ocasión dixo que lle tocou, que se realizou o sorteo e tocoulle a vostede. Que supuxo cando dixéronche ‘ti vasche fóra’?

Iso foi polo momento e ao principio sorprendeume.

Sentiu medo?

Non sabiamos como ía selo. Sabiamos que iamos saír en dous baflas, pero non sabiamos como ían ser, o tamaño, como debiamos meter, ata que vexamos a preocupación. Unha vez visto, pensei: “Temos que entrar aí?”. A partir de aí empeza a pensar en como vai saír, como vai ser… Por suposto, unha vez dentro dos bafles, a partir de aí xa non viamos nada, aguzabamos o oído e escoitabamos. Ese nerviosismo, esa ignorancia, era só o oído. Recordo que cando chegou a furgoneta para o concerto ían dous bafles e unha guitarra, e supoño que nos sacaron igual, pero nós non viamos nada. Mesmo ouvimos abrir a porta dentro da furgoneta para mirar, así ata que pasamos varias portas, e finalmente démonos conta de que xa estabamos fóra, de que nos fomos do cárcere.

Que foi o máis difícil unha vez que conseguiu saír?

O máis difícil era non saber até cando estariamos, non estabamos moi fecheiros, pero tampouco estabamos do todo tranquilos. Levabámolo da maneira máis tranquila posible, falabamos, liamos, viamos a televisión, estabamos ás agachadas ensinando a pé ao bebé de casa… Era unha preocupación até cando, estabamos afeitos estar encerrados no cárcere, pero é diferente, alí hai unhas rutinas.

A fuga ten outra anécdota. O teu irmán acudiu ao cárcere de Martutene fuxindo de ti en busca das túas cousas. Non é así?

Fai falta valor para facelo, e fíxoo o meu irmán. Foise, foise…

A fuxida de ti e de Sarrionandia inspirouvos unha canción. Moitas veces bailaron diferentes xeracións, e hoxe en día seguen bailando. Que sentes ao escoitala?

É unha canción bucia e a xente baila a saltos. Fermin Muguruza colleu unha melodía que xa existía e despois adaptou a letra para contar a nosa. É bonita. Relata a fuga dunha maneira humorística.

A escapada celebrouse en Euskal Herria.

Imaxínese, quero crer que sería o máis humano dos seres.

Tivestes a oportunidade de escoitar o concerto de Imanol Lartzabal antes da escapada ou noutros traballos?

Si, ouvímolo. Recordo que había un preso social de Errenteria e que tiñamos que achegarnos e quedarnos sós para facer a escapada. Conseguimos marcharnos.

Que pensaches no momento de entrar nos Bafles?

Creo que non pensei demasiado. Está programado si sae, pero se non salgue? Tamén pensei niso. Pensei tamén no que lle sucedería si saía. Alén, con moito coidado, estabamos en Ipar Euskal Herria, non nos moviamos das casas, moviámonos sós, non podiamos explicar diante de ninguén.

A súa evasión durou apenas dous anos. Detivéronche en 1987. Puxéronlle máis controis despois da escapada?

En efecto, detivéronme aos dous anos. Estiven encarcerado no Estado francés e alí era outro sistema. Non me dei conta de que fixeran un control especial comigo, foi similar ao doutros presos políticos vascos.

Cumpriu en total dezanove anos de prisión. Que destacaría?

Non desexo o cárcere a ninguén. Destacaría a dureza, as medidas de excepción impostas aos presos políticos vascos, o afastamento… A angustia. Por suposto, en Herrera dA Mancha, alí estabamos nós, outros no Porto de Santa María. Réxime moi ríxido. En Martutene había outra apertura, pero non quero facer comparacións, moito menos entre os cárceres, porque o cárcere é un cárcere e sempre foi para nós moi ríxida, moi estreita, moi rigorosa. Na época en que estivemos en Soria, tiñamos toda unha compañía para coidarnos; eran grises. Facíannos investigacións. Moi duro.

Mereceu a pena a evasión.

Por suposto, sen dúbida. A pena é que outros non saíron ben, como o de Soria. Sempre llo merece. A maior pena foi que non saíse de Burgos, despois de tantos traballos, como non? Así é. Agora, a ver si dan os pasos canto antes. Achegáronlles, xa non hai presos políticos vascos nos cárceres andaluces e si algo é, pero vai moi amodo. Fai falta tempo, todo o mundo debería estar na rúa agora mesmo, pero fai falta tempo. Doutra banda, non teñen sitio os ex presos que foron detidos polo caso 13/13 ou organización de acollementos de presos. Creo que a sociedade debería activar o nó dos presos, máis do que hai, máis polos dereitos dos presos e presas.