O feito de ser xitano estivo prohibido durante moito tempo en distintos lugares de Europa, e, como non, o noso querido e acolledor Estado tamén en España e Francia. Por iso, durante moito tempo, os xitanos non dicían ser xitanos. E por iso os historiadores temos moi difícil coñecer a súa historia e dar o recoñecemento necesario. Pero, a pesar da súa dificultade, os baleiros da Historia débense encher para facer a Historia o máis diversa e honesta posible. Niso está inmerso un grupo de historiadores xitanos. No caso de Euskal Herria, O pobo xitano en Euskal Herria (O pobo xitano en Euskal Herria) (Txalaparta, 2017) pódese ler a de David Martín, a mellor monografía que temos sobre este tema, como eu sei.

Grazas ao traballo de Martín descubrín que nos documentos utilízanse, entre outros, os apelidos e as profesións para atopar aos xitanos. É dicir, hai determinados apelidos e profesións tipicamente xitanas e a súa observación vainos a pór na pista da identificación xitana. Estas dúas condicións cúmprense, por exemplo, co bertsolari e personaxe icónico vasco Martin Larralde Iturbide. Neste sentido, hai un tempo publicamos un artigo de Ibai Iztueta e eu en Zuzeun: E si Martín Larralde fose xitano, que?

En resumo, os seus dous apelidos, Larralde e Iturbide, son unha das máis coñecidas dinastías xitanas. Como explica David Martín no seu libro, os Yturbide “son unha das familias máis representadas nos documentos xudiciais”. Larralde, en principio, aparece como alias de Pedro Yturbide (1688), e a partir de aí parece que os familiares poderían habelo tomado como apelidos.

Por outra banda, na documentación oficial indícase que Martín Larralde é cordonnier profesional, é dicir, zapateiro. “En Euskal Herria, no Antigo Réxime, as profesións típicas e recoñecidas das persoas das beiras da sociedade son campesiñas, temporeras, zapateiras, carpinteiras, afiadoras, motrices, tamborileros, chatarreros ou esmoleiros profesionais. E estes son os oficios que a xente xitana tiña”. Non só iso, os amigos que vivían na casa familiar, en Bordaxuri, tiñan os seguintes oficios: cultivadores, coloquios, comerciantes, tejedores, tratantes... todos eles poderían relacionarse con xitanos.

Hai uns días atopeime con outra proba circunstancial: o propio verso de Martín Larralde. Expertos flamencos cóntannos que as coplas escritas polos xitanos serviron, en moitas ocasións, para contar fragmentos da súa historia e que foi habitual facer versos sobre detencións, prisión, perdas; en España denomínaselle carceleras. Pois diso fálanos precisamente Martín Larralde:

"Estas son as cancións que dei na cidade de Pau.

cargados de ferro, oh! en prisión;

e copiar no mesmo tempo,

para que todos canten en Hazparne"

Aí, traducidos ao euskera, por exemplo, algunhas coplas recollidas en Andalucía:

"Estaba sentado ao petate,

botar a cabeza cara atrás

pensaba nos nosos nenos,

Como estará a nosa nai?

Baninderamaten

e díxenlles no camiño

cordas de aflojamiento

facían dano aos brazos"

A presenza xitana de bertsolaris non é un descubrimento en si mesmo, e na propia wikipedia tamén aparece Franzisko Javier Etxeberria Txuntxunero. Tamén se suxire que Xenpelar era un neno xitano.

Tamén coñecemos ás mulleres xitanas bertsolaris... aínda que só sexa unha. O 11 de xaneiro de 1968, Pierre Laffite preséntanos así os versos da viúva sen título: "Minduri debrus nas horribles elhe que tiñan corchete, pero, aínda que gañaban a súa vida, hai que dicir que o xogo das heien convertíase en necilla e encorvadora. Perda progresiva do costume da membrana. En 1930, cando o sacerdote volvía polo cemiterio, dous brazos uníronse ao féretro buhamea e comezou":

"Pobre Martin Galox,

non te verás neste mundo

Ti tiñas a miña luz, o meu pan, o meu gas!"

Unha parte desta muralla converteuse nunha canción centralizante, máis tarde Oskorri.

Ante estes datos, que pasaría si bastantes bertsolaris fosen xitanos? E as achegas da súa bertsolarismo son fundamentais? Si fóra así... sería bonito, non? Porque querería dicir que o eúscaro foi a lingua de todos.