Hoxe, 8 de abril, cúmprense catro anos desde que a sociedade civil vasca desenvolveu a súa iniciativa máis importante no proceso de construción da paz: Facilitar o desarmamento civil de ETA. Doce meses despois, na Conferencia Internacional de Kanbo, deuse un paso decisivo para verificar a disolución de ETA.

Unha iniciativa perigosa, sen dúbida. Desde Ipar Euskal Herria as asociacións Bake Artisauak e Bake Bidea (membro do Foro Social) realizaron labores de facilitadores e contaron co apoio da comunidade internacional e, en particular, da Comisión Internacional de Verificación (CIV).

En 2021 cumpriranse 10 anos da Conferencia Internacional de Aiete, organizada por Lokarri e que destapou o traballo discreto que moitos actores viñan realizando desde anos atrás. É, por tanto, un bo momento para centrarse na achega da sociedade civil a este proceso. Este nivel de implicación da sociedade civil fai que este proceso sexa considerado como moi especial desde o punto de vista dos actores internacionais que traballan na resolución de conflitos.

Estamos a falar do “proceso de construción da paz”, termo creado por Paul Ríos, xa que o termo clásico “proceso de paz” non xera o consenso necesario. De feito, na maioría dos procesos tradicionais de paz —mesa de negociación, garantes internacionais e acordos solemnes—, un dos aspectos negativos que se repiten nos balances posteriores é o carácter de espectador cedido á sociedade. Así, cando estes procesos teñen dificultades, a consecuencia directa é que os axentes sociais adoptan unha actitude pasiva.

Neste sentido, hoxe queremos destacar tres aprendizaxes:

O papel da sociedade civil

No caso vasco, unha vez fallado o proceso Aiete-Oslo, a sociedade civil decide pasar de ser espectador a actor. Alcanzouse un primeiro amplo acordo político e social sobre as recomendacións do Foro Social 2013 organizado por Lokarri e Bake Bidea. En Ipar Euskal Herria, en 2014, o Acordo de Baiona acordou unha folla de ruta propia.

Si a sociedade civil foi un axente activo que contribuíu a crear as condicións obxectivas e subxectivas para poder chegar ao proceso de Aiete-Oslo, desde 2013 converteuse nun axente que contribuíu a resolver as consecuencias do ciclo de violencia.

Grazas ás recomendacións do cinco Foros Sociais que se realizaron, o motor do proceso puido seguir funcionando, axudando a aceitar en todos os momentos nos que se producía a gripe. Resumindo: III. O Foro Social (2016) propuxo superar o bloqueo mediante un desarmamento que chegaría da man da sociedade civil; Berghof Foundation presentou en Gernika esta nova proposta que, cando faciamos presentacións discretas, sorprendía aos actores internacionais e aos axentes institucionais, políticos e sindicais locais. Por outra banda, a II Feira de Durango terminou coa exhibición do grupo A. (2014) e IV. (2017-2018) A achega dos Foros Sociais estivo ligada ao proceso de reinserción de presos, exiliados e deportados —actualmente xa empezamos a ver os primeiros resultados— e centrouse na construción da convivencia democrática no V Foro Social. Achega do Foro Social (2018).

Da bilateralidad á multilateralidad, pasando pola unilateralidad

Os acordos de paz tradicionais parten dun acordo bilateral coa participación de garantes internacionais, pero aquí o noso proceso pasou por tres fases e tomou forma de dentes de serra.

O proceso de Aiete-Oslo foi froito da bilateralidad, pero o bloqueo que se xerou despois empuxou a unha parte a dar pasos unilaterais, co obxectivo de crear as condicións para poder seguir outros pasos.

E esa dinámica levounos até a paradigma actual, no tres nós que quedan por liberar: os dereitos de todas as vítimas; as persoas presas, refuxiadas e deportadas; e a memoria crítica inclusiva. Hoxe en día, estamos nun proceso multilateral no que os diferentes axentes institucionais, políticos, sociais e sindicais están a realizar moitas achegas. Un exemplo diso son os numerosos acordos que se adoptaron nas institucións e mediante declaracións públicas en relación aos dous primeiros nós mencionados.

A partir de 2017, incorporáronse a estes acordos outros sectores políticos e sindicais que até entón permanecían fóra da negociación. Exemplo diso son as achegas que estamos a recibir no proceso participativo “Compromiso Social”.

Da triangulación aos microacuerdos

Vivimos nun país complexo, onde a mochila que cada un ten que levar ten moito peso, crúzanse as desconfianzas, e todo iso dificulta moito chegar a acordos sólidos.

Con todo, co desarmamento civil e, en menor medida, coa disolución, conseguiuse a garantía do éxito a través da triangulación dos acordos entre as institucións, a sociedade civil e a comunidade internacional. Neste traballo, os tres actores demostraron que, á marxe das súas desconfianzas por un momento, poden conseguir grandes cousas xuntos.

E nesta situación, desde 2018, o método positivo para avanzar é o dos microacuerdos. Hai catro anos, alguén podía imaxinar que todas as partes puidesen recoñecer os dereitos á verdade, á xustiza e á reparación a todas as vítimas? Ou os acordos xa establecidos sobre as persoas presas? Ou os acordos que se fixeron agora sobre o caso de Mikel Zabalza?

Sabemos que hai actores que nos critican por ser demasiado optimistas, pero, sendo obxectivos, avanzouse moito. E o que é máis importante, un método de solución estableceuse como un instrumento axeitado: os acordos entre os axentes institucionais, políticos, sindicais e sociais.

A construción destes consensos foi o resultado dun traballo téxtil de fíos finos, discretos e discretos, afastados dos focos, tanto dentro como fóra das institucións, creando espazos de encontro e diálogo públicos e privados.

Estes puntos de encontro, a pesar das dificultades, crearon espazos de confianza e souberon pór en valor o que os axentes unen fronte ao que lles distingue. Estes consensos foron espazos que crearon condicións obxectivas para a súa posta en escena nun contexto axeitado de diferentes maneiras.

O Foro Social Permanente mostrouse convencido de que, sen ese traballo rigoroso e longo de “cociña”, resultaría máis difícil chegar aos consensos actuais nos puntos citados.

Non somos parvos. Somos conscientes de que a batalla do relato segue condicionando o proceso e evita avances no terceiro nó, a memoria crítica inclusiva. Sabemos por experiencia que as discrepancias teñen máis eco mediático que os acordos.

Pero até aquí chegamos precisamente pola nosa perseveranza como sociedade. Por deixar de lado a decepción. En 2021 seguimos traballando para que o proceso de construción da paz dea máis pasos. A cohesión social esíxenolo.