Cando e como empezaron a militarse no Foro Feminista de Euskal Herria?

Edurne Epelde: Empecei en 2001 cos Encontros de mulleres nacionalistas e feministas celebrados en Leitza antes da creación do Bilgune Feminista de Euskal Herria (BF). Dous amigos, que creo que non tiñan relación entre eles, propuxéronme explicarme que había unha intención de crear un axente. A Bruxa de Zarautz militaba no grupo de mulleres e co que escoitei sentín enseguida o meu desexo de estar niso. Ilusionábame moito pensar e influír en Euskal Herria. Vía que era necesario porque a miña experiencia da época era que o feminismo non era nada benvido, que non era moito citado e que era unha loita secundaria.

Amaia Zufia: Eu empecei en 2014, un pouco antes que os Encontros de Ondarroa. Aquí presentamos a proposta de soberanía feminista. Eu ía máis do movemento xuvenil e nos últimos anos atopeime co feminismo. Para min foi un punto de inflexión importante o dos Encontros de Leitza de 2012, onde aprendín todo, a esmorga que fixemos… Despois viñeron algúns encontros do movemento xuvenil, creamos un grupo de traballo para reflexionar sobre as formas de relación e o modelo de militancia, e eu referíame sobre todo ao feminismo. Entón recibín a proposta de entrar na BF. Animeime, porque me parecía que todos os camiños que eu traballei podían confluír coa BF, tanto a nivel persoal como colectivo.

Oihane Landazabal: Eu entrei o ano pasado. Na miña militancia feminista non se incorporou á BF, veño do movemento de Mozas Novas de Euskal Herria. Participei en diferentes encontros, recordo que foi o primeiro de Ondarroa, por tanto desde bastante novo, moi receptivo e espectador. A BF sempre foi unha referencia e ao finalizar o ciclo novo incorporeime de forma moi natural. É unha organización que representa un proceso feminista para o País Vasco e desde Euskal Herria, en eúscaro e en eúscaro, e eu represento a miña achega.

En 2001 publicaron BF un ano máis tarde, baseado na iniciativa “Imos crear un País Vasco baseado na igualdade”. Cales eran as razóns e cal era o ambiente da época?

R. Tépedo: O ambiente é importante. Creo que naquela época predominaba a idea, a ideoloxía e o desexo de facer da construción nacional nas persoas que estabamos na militancia ou no movemento de liberación nacional. Lembro unha época politicamente moi confusa: o conflito político armado moi vivo, aínda que tamén en décadas anteriores, pero na década de 2000 estaba incandescente; o proceso de ilegalización comezou entón, e iso traía detencións, terrores, respostas de moitos militantes, pero tamén o desexo de construír ao mesmo tempo. A creación da BF encádroa perfectamente: o desexo de construír un pobo, un pobo que teña as bases da igualdade. Egizane decidiu cortar a súa carreira, a esquerda abertzale construíu un proceso feminista interno... Neste ambiente, en marzo de 2001, reuníronse varias mulleres de distintos recunchos que se nomeaban feministas e nacionalistas, centrándose no desexo de crear un País Vasco baseado na igualdade. En Leitza organizáronse os primeiros encontros nacionalistas e feministas. Iniciouse un importante labor de penetración. Propúxose realizar un diagnóstico zonal no que se confirmou a necesidade dun axente.

En xeral, a reivindicación do feminismo era un desastre: non se percibía a necesidade no ambiente; o movemento feminista reuniuse por última vez en 1994; había pequenas alianzas vinculadas ao alarde ou á plataforma da Marcha Mundial das Mulleres, pero as asembleas non estaban moi rápidas; no resto das loitas colectivas e no proceso de liberación nacional o feminismo era secundario... Necesitábase un axente que actuase como tal e eu lembro que o creamos. Sentiamos a necesidade de facer diferente, porque non podiamos facelo no modelo de militancia do movemento de liberación popular até entón, pero ao mesmo tempo non sabiamos como facelo, porque nós tamén pertenciamos a esa escola [risa]. É curioso que nos xuntamos quen estaban no movemento de liberación nacional e quen estivemos máis en grupos de mulleres ou feministas. Nas formas de facer había tamén un choque entre nós, e empezamos a polos encima da mesa.

Oihane, aos 8 anos é difícil que ti, pero Amaia, ti lembras o principio?

A. Zufia: Non lembro o nacemento, tiña 12 anos. Na miña época de instituto lembro como referente feminista vasco en movemento popular. No feminismo houbo moitos debates e foi un referente para entender o que queren dicir coas nosas palabras e trasladándonos ao noso contexto. Máis aló diso, diría que na miña adolescencia e mocidade era sempre un faro, para conseguir a pulpa e a alimentación ao redor de varios nós persoais, xa sexa sexualidade, agresión ou pracer.

R. Tépedo: Cando Zufi [Amaia] di que para el foi unha fonte, ademais de sentirse orgulloso, digo “jo, cales eran as fontes feministas no noso tempo?”. Eran moi poucos. Había teoría feminista ou teoría queer, pero non había Euskal Herriratuak, traducidas… A partir de 2015 publicouse unha chea en eúscaro sobre feminismo, pero até entón non se publicou case nada en eúscaro sobre feminismo. Nós sacamos moitos informes [risa], niso estou de acordo e tiñamos material para traballar e debater. Pero as publicacións formais… noutro tempo non tiñamos Lisipe, tiñamos informes. Estes debates non chegaron a nós. Nun principio a nosa lóxica non era a soberanía, a a nosa era o recoñecemento dos dereitos: neste país as mulleres somos a metade da poboación e o recoñecemento dos nosos dereitos é imprescindible. Iso deunos no seu momento unha boa liña de traballo, que logo se esgotou por completo, pero o que nos puxeron por unha banda, coa Carta dos Dereitos das Mulleres Vascas que se publicou en 2007 e antes en tesitura, que son os dereitos? Que é a cidadanía? Que é privado?–. “O persoal é político”, iso dicímolo todos hoxe en día, pero entón non se aprendía formalmente do feminismo. Nós estabamos aí e entre nós faciamos o que se podía.

H. Campiña: Non teño ningún recordo, pero supoño que non só lle pediu que morrese no feminismo, que se apropiasen das bases, das correntes e dos debates, senón que tamén tivo que centrarse no feminismo. Isto suporía unha tensión enorme, unha suor e un traballo tremendo, máis aínda, porque había a responsabilidade de situalo nunha escala vasca.

R. Tépedo: Nese sentido a nosa presenza era desagradable, foron momentos de moita tensión. Porque ao final chegabamos sempre co noso asterisco (“non incluístes este apartado”, “desde o punto de vista da igualdade isto e aquilo”, “hai mulleres militantes nas zonas mixtas dos colectivos?”). Era un baile entre interpelación e colaboración. Foi moi intenso, pero á vez fomos cada vez máis convencidos, e aos poucos empezaron a traballar as feministas que non estabamos nos axentes. Esta rede foi devanada. Esa era a idea: ser un punto de encontro que aglutinase a todas as mulleres feministas. Non se converteu no único chapeu do feminismo, talvez imaxinámolo así nese momento, pero non foi así.

Como se fixo o camiño? A alta velocidade? É difícil e posible? Un paso adiante e catro atrás?

R. Tépedo: Non teño recordos do que tiñamos despois. Teño a sensación de que os pasos dados foron sólidos. Fomos dando resposta ás necesidades que tiñamos na nosa realidade, recoñecendo que a ambición política inicial era moi grande –crear unha carta de dereitos, un consello de mulleres que lle daría garantías…–. Tiñamos o norte e bo, fomos asumindo onde estabamos en cada momento, atrevémonos/atrevémosnos a transformar ese norte, atrevémonos/atrevémosnos a dar unha nova volta. Desde a súa localización e ambiente nunca imaxinaría que hoxe fose posible. Cando a teoría feminista ha empezado a popularizarse, a BF fixo un exercicio constante para adorar esas fontes e creo que soubemos responder paso a paso ás necesidades e desexos que estaban na actualidade. O eúscaro foi unha ferramenta nos grupos de mulleres dos pobos, pero na época das alianzas a BF apostou decididamente polo feminismo de crear e nomear en eúscaro. Quizá algún non atrévanse a recoñecer, pero eu si: esa base que puxemos nós fixo posible que o feminismo tamén se produza en eúscaro.

Que outros destacariades neste vinte anos?

A. Zufia: Igual nun principio representábase unha BF que premiaría ás feministas por ámbitos, pero daquela a práctica levounos a organizarnos nos pobos. A vida transcorre nos pobos: procesos próximos, alianzas, activación de protocolos contra a violencia... Entre os pobos déronse percorridos moi diversos, uníronse militantes de diferentes orixes e liñas. Eu diría que hai moitas familias dentro da BF, e para min a suma de todas fai que a BF sexa tan interesante.

Por outra banda, en 2009 houbo un punto de inflexión moi importante. Entramos nos Encontros de Tolosa no debate de identidades e suxeito feminista. Foi importante a apertura e a apertura das súas xanelas, para aprender doutros discursos e prácticas, e para perder o medo ao descoñecido. Isto e o modelo de militancia baseado no coidado dos procesos e das persoas trouxéronnos até aquí –até o punto de ser interlocutores para moitos axentes políticos e sociais e de ter unha chea de alianzas no movemento feminista–.

R. Tépedo: En 2014, cando empezamos a falar da soberanía feminista, da transición feminista, hai un cambio nas nosas lecturas: dáse un salto coa reivindicación da soberanía territorial e corporal, moi ligada aos Encontros de Tolosa que Zufi destapou [Amaia]. Dáse camiño dentro dun desenvolvemento lóxico, seguido dunha longa traxectoria de coidado, autodefensa ou complementación feminista.

H. Campiña: Eu recibín unha BF moi culta política e ideológicamente, con propostas moi sólidas. Vostedes coñecen as tripas, como chegaron até aquí, pero é verdade que hoxe é unha organización significativa e, como di Amaia, hai un axente que actúa. Cando as novas xeracións politízanse desde o feminismo, fomos capaces e acertamos de coller esa onda. Estamos a romper o movemento feminista de pobo en pobo.

R. Tépedo: A BF e as dinámicas locais a nivel de Euskal Herria están perfectamente relacionadas, claro, pero hai moitas BF dentro da BF. A nivel local mantivemos alianzas e coordinadoras, con xeracións e colectivos diferentes, tentando buscar consensos nos discursos. Foi moi rico e mantivemos o 8 de Marzo, o 25 de Novembro, o 28 de Xuño. E moitas veces non no noso nome.

Encontro e alianzas buscando o equilibrio entre ambos.

R. Tépedo: Tamén reflexionamos e é verdade que moitas veces deixamos de lado o apelido da BF porque soñamos cunha alianza máis real. Creo que acertamos con esta formulación.

H. Campiña: Ante a necesidade estratéxica dunha ampla alianza, dedicamos todos os nosos investimentos a iso. Porque creemos niso. Pero é verdade que facer algún pequeno desequilibrio de cando en vez sería bo: somos moitos os que dicimos que hai que visibilizar traballos ocultos… que traballo secreto faise desde BF! De cando en vez, coñecendo cales son as prioridades, é importante dar un lugar e dar recoñecemento… pero non sabemos facer tanto como o outro.

A. Zufia: A outra diferenza desta moeda é que quizais non coidamos tanto os espazos da BF. Unha folga xeral, logo 8 de Marzo, logo 25 de Novembro, logo vén o aborto non se que… a intensidade é tan grande! Entón, claro, seguramente non coidamos tanto algunhas citas de BF ou os ingredientes para divertirnos. Quizais no momento de atraer a novas persoas non sexa tan atractiva a militancia. Moitas veces buscamos espazos no feminismo para o crecemento persoal e para formar a nosa tribo. Desequilíbrase dun lado a outro… A clave está nese equilibrio.

R. Tépedo: Consciente deste desequilibrio, recordo que nos Encontros de Ondarroa dixemos “imos acougar a BF!”.

A BF dispón de lectura interseccional. Repasemos os nosos recunchos, unha traxectoria percorrida pola crítica decolonial acaban de sacar o libro cos amigos de Emagin. Como vai o proceso decolonal iniciado?

A. Zufia: No libro falamos das clak que tivemos ao redor de situacións persoais e colectivas. Que incomodidades, que picor, que enfados sentimos, que interpelacións recibimos, que xenerosidade tamén de parte dalgúns membros da militancia… Foi o camiño que percorremos durante anos, entre outros, na Marcha Mundial de Euskal Herria ou da man de Mulleres do Mundo. Outro gran colectivo de clak foi o da mesa redonda decolonal de Salda Dago de Durango. Expuxémonos varias preguntas: cal é o papel que queremos xogar na loita contra o racismo como mulleres vascas e brancas? Cal é o que non nos corresponde? Que pontes construiremos coas mulleres migrantes e racistas? Que axenda feminista e antiracista debemos articular vasca? Cales son as actitudes racistas que reproducimos? Que privilexios temos nós? Como estender o eúscaro e a sociedade vasca aos membros migrados?

R. Tépedo: O papel que xogamos os vascos na creación do modelo de cidadanía da modernidade branca, a complicidade que temos na colonización e na neocolonización...

H. Campiña: Tócanos facer unha lectura responsable dos procesos de colonización, si, actualizar a mirada. O que pasa é, e no proceso interno que realizamos saíu con honestidade, sendo un pobo culto e lingüisticamente oprimido, que dalgunha maneira necesitamos construír un relato compartido tamén do “noso”. Neste mundo globalizado a nación sen estado e o mero feito de que a lingua sexa minoritaria é un exercicio de supervivencia, e creo que aí fortalecemos. Será normal… Unha das claves está no recoñecemento mutuo e na empatía, eu creo. É verdade que é un tema que nos move, pero abrimos a porta e esa é tamén a decisión valente, a axenda política e as prioridades.

A. Zufia: Apostamos por un suxeito plural, non por un suxeito único e homoxéneo, porque a realidade é moi diversa. Eu diría que esa é a maior potencialidade do feminismo. Ás veces tamén é unha dificultade, porque non é fácil xestionar a diferenza, escoitar e recoñecerse. Un dos grandes obxectivos é posibilitar espazos de loita sen ocultar situacións de discriminación entre nós.

R. Tépedo: A BF sempre tivo a obsesión de dar voz a colectivos marxinais. Con mulleres de diferentes orixes sempre se fixo un gran esforzo de colaboración e creamos relaciones cómplices e alianzas bonitas. Recordo que o tema dos empregados de casa saía unha e outra vez. A petición dos membros da asociación de empregados de casa era constante que nós puxésemos en primeira liña a súa loita. Non faciamos e íase atrasando. Por que? Porque ningún de nós era empregado de fogar? Sempre tivemos contacto con estes colectivos, pero sempre priorizamos os temas que máis nos emocionaron. As esixencias externas e as interpelacións foron crecendo e puxémonos a facer ese exercicio que non fixeramos. Isto colócanos nunha situación na que nos corresponde traballar as capacidades de xestión de conflitos. Non temos máis opcións. Sinto que nesta cuestión de privilexios moitas veces as cousas explotan de forma agresiva e ese labor está por facer.

H. Campiña: Si fomos capaces de incorporar desde o feminismo novas miradas sobre o conflito político en Euskal Herria, debemos ser capaces de abordar doutra maneira e desde outro lugar calquera situación conflitiva.

R. Tépedo: Ao mesmo tempo, sen conflitos, as cousas non cambian. Empatizo moito na cuestión da decolonalidad, porque agora nos reprochan o que nós diciamos con espazos mixtos. Pensabamos entón que ás veces o conflito tiña que explotar, porque nada cambia si non lle resulta incómodo.

Da muller á muller* e chamadas a mulleres, bolleras e trans a Oñati. Tamén se aprecia unha reflexión sobre o suxeito do feminismo.

R. Tépedo: En torno ao ano 2009, coincidindo coa creación do transfeminismo en Euskal Herria, creamos un “grupo de traballo de sexualidade”. No percorrido do grupo de traballo publicamos dous documentos de interese:Debate da sexualidade 2013, que cuestiona a interinidade sexo-xénero e Transexualidades 2018, caderno para educadores e militantes. Eu creo que ademais da categoría feminina, e máis aló, estamos a tratar de dar a coñecer outras identidades e nomeamentos. De feito, algúns membros non senten tan cómodos na categoría feminina e outros aínda o sentimos necesario. Estamos inmersos nun interesante debate, de momento temos máis preguntas que respostas e fórmulas axeitadas.

H. Campiña: Efectivamente. Dixemos antes que é un movemento feminista plural, estamos a formar un suxeito poliédrico. Isto tamén require mirar corpos, sexualidades e identidades non hexemónicas. É verdade que estamos a entrar en discursos e nomeamentos, e é importante porque xera novas realidades. Pero aínda falta por reflectir no noso movemento e nas nosas prácticas, temos que reorganizar e transformar os espazos de militancia, até ser estimulantes para todos.

Visión interseccional e de clase. Esta cuestión volveu a ocupar o lugar. Como mirades ese debate?

R. Tépedo: No libro Lisipe destacamos a idea do monstro xefe multiple: o inimigo que queremos derrubar é un monstro con cabeza múltiple. Ese monstro é o mesmo para todos, cando logo miramos a el cada un fai a súa propia interpretación, designa á súa maneira o proceso de transformación. A loita impúxose sobre o suxeito e non me gusta a hostilidade entre nós, porque aínda que a lectura sexa diferente, a sociedade que queremos transformar é a mesma, non? Ademais, vivimos nun mesmo pobo, polo que creo que podemos facer algo xuntos. A lectura, o modo, a comprensión viñeron ben –ademais, fai 40 anos tamén vivimos este tipo de debates, non é novo e vivimos xuntos–.

A. Zufia: Creo que ás veces se produce unha dicotomía falsa. Por unha banda está o mundo das identidades e por outro o mundo material. Falar de identidades, heterosis, binarismo, transexualidad é visto case como algo brando, como algo que o neoliberalismo pode asumir facilmente. Iso é tan falso! Ambos están intimamente relacionados: ser recoñecidos, ser quen, é a condición básica para facer fronte ás situacións de explotación. Neste sentido, o feminismo estendeu este monolítico suxeito hexemónico de esquerdas, advertindo de que o sistema de dominación é moi diverso. Este monstro ten varias cabezas e a quen golpea máis ou menos duramente. Entón, o suxeito tamén é diverso, hai identidades diferentes de suxeitos que teremos que retornar porque se entrecruzan distintas situacións de opresión. Máis que trincheiras, temos que buscar obxectivos para articular as loitas comúns, buscar pancas. Creo que hai moitos por natureza, pero…

H. Campiña: Cambiaron as formas de escravitude e de opresión do capitalismo, o que esixe novas respostas e novas lóxicas. Debemos loitar por todas as arestas do sistema, comprendendo as opresiones de forma articulada. E iso require unha loita obreira renovada, liderada por un suxeito liberador común pero plural.

R. Tépedo: A BF sempre estivo reclamando condicións materiais de vida e estas reivindicacións son máis necesarias que nunca. Parece que estamos uns pouco descoidados nalgúns debates teóricos en lugar de reivindicalos na rúa. É hora de loitar polas condicións materiais de vida, e parece que aínda temos algo perdido, porque si non estariamos onde estamos. Non estamos aínda na rúa, pero se iso vén, e creo que aí nos imos a sumar, porque non nos vai a quedar máis. Esta visión materialista sempre a tivemos na BF, por exemplo no documento Premisas da dignidade en 2009.

H. Campiña: Engadiría que desde o feminismo tamén estamos a mirar e recoñecendo todo isto para sustentar a vida, expondo unha visión integral do traballo. Creo que acertamos con pór encima da mesa a lóxica do binomio vida versus capital.

Miremos ao futuro. Como queriades FC e movemento feminista dentro de 20 anos?

A. Zufia: Eu vou empezar a facer un brinde ao sol [risa]. Imaxino que a BF vaise a reunir para facer unha valoración sobre o logro da vixilancia pública comunitaria vasca; a retirada da lei de estranxeiría; a celebración da última repatriación do preso político e a inclusión da lectura feminista no seu relato; a proposta de mellora do sistema educativo vasco público e soberano; a apertura dunha mirada non binaria e de relacións máis liberadoras sobre o corpo e a sexualidade; a obtención dunha lei trans vasca; a adquisición de recursos para garantir o eúscaro.

R. Tépedo: Gustoume o soño, pechei os ollos e uninme!

H. Campiña: Non sei si tan optimista, pero si que o imaxino noutro estadio e con novos escenarios. Hai vinte anos seguramente non imaxinariamos a necesidade dun sistema público comunitario e que estariamos a pór no centro a folla de ruta cara a ela. Creo que desde esa premisa deberiamos facer exercicio. Vénme á cabeza unha BF que condicione as decisións políticas, no camiño dun País Vasco soberano e feminista, que expoña novos retos a este país, e que lidere eses novos debates e orientacións xunto co movemento feminista.

A. Zufia: Engadiría que imaxino que aí haberá unha comunidade política e afectiva, calquera que sexa o seu nome, que saiba organizarse, coidarse, gozar e loitar.

H. Campiña: Sen dúbida podo dicir que haberá quen tome a testemuña, e iso permítenos imaxinar un futuro próximo con ambición. Temos unha BF potente, que cualitativamente ten un gran peso neste país.

Os Encontros Feministas están á vosa disposición en Oñati. Que momento será para vós?

H. Campiña: Debe ser especialmente un momento de celebración. Gozar, estar xuntos e coñecernos. Os encontros deben servir para pór en valor o que fixemos e para afrontar con forza os retos que temos. E, por suposto, tamén para fortalecer a rede de BF!

A. Zufia: Contáronnos que un dos maiores logros dos primeiros anos foi a parrandada e a existencia de espazos de diversión en BF. Iso tamén é político. Aí xorden as relacións afectivas, as ligas e de todo, e para iso tamén militamos. Entón creo que estes encontros son unha explosión deses logros iniciais. Que nos vibre a explosión! [risa].

R. Tépedo: Atópome. Para min é especial porque a BF nunca organizou unha gran festa destas características e atreveuse a priorizar unha iniciativa en forma de celebración. Porque o merecemos. Si soñamos cunha comunidade na que as nosas relacións afectivas e os nosos corpos serán independentes, debemos polo en práctica. Haberá unha gran práctica para xuntar, para atopar, para ligar… Tamén será un encontro de mulleres de diferentes idades, para min iso é importante. A aposta por organizarse en Oñati tamén é valente. O curioso é que a BF sempre elixiu pobos. Temos que estar unidos porque os tempos que estamos a vivir non son fáciles en moitos sentidos. Os espazos que nos van a ofrecer espazos de encontro son máis necesarios que nunca, é máis necesario reivindicar o colectivo que nunca. No feminismo tamén hai moitas nominalizaciones –e son necesarias–, pero a BF é un gran exemplo do que o feminismo pode facerse colectivamente. Proba diso será este fin de semana.