Letamendia afirmaba que, en virtude do Pacto Internacional de Dereitos Civís e Políticos, aprobado pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas en decembro de 1966 e vixente desde o 23 de marzo de 1976 –ratificado por 169 estados entre eles España–, Euskal Herria tiña dereito a autodeterminarse e, por tanto, explicaba –Goyo Monreal dicía que, como ese pacto era parte da lexislación española, podíase adoptar sen máis. Cal era a proposta de Letamendia?

A proposta de convocatoria do referendo debía partir da Asemblea da Comunidade Autónoma, proposta pola cuarta parte da mesma, aprobada por maioría absoluta da Asemblea. Para que o referendo resultase vencedor necesitábase o voto favorable da maioría absoluta en cada territorio de Euskadi, non no conxunto da poboación do catro territorios: Araba, Bizkaia, Gipuzkoa e Nafarroa Garaia, maioría absoluta. Si o resultado fose afirmativo, o Estado español debía recoñecer o novo Estado e transferirlle todas as funcións inherentes á súa plena soberanía.

Seguramente hoxe en día teriamos como suxeitos á CAV e á Alta Navarra, pero creo que é necesario subliñar que o feito de que se expresase sen ambigüidades é que o referendo era para a creación dun novo Estado.

Non fai falta dicir que todos os partidos españois, cada un cos seus matices, opuxéronse e mesmo insultaron aos dereitistas, cada un máis ou menos. E os cataláns e os vascos? Roca Junyent abandonou a sala antes da votación. Sole-Turá votou en contra dicindo que os comunistas cataláns entendían de forma diferente o dereito de autodeterminación. Non se trataba dunha constitución ideologista testemuñal, senón de propostas que non se aceptaban pola maioría, e que podían provocar divisións e rachos enormes. As inxurias da dereita española e as ambigüidades que a esquerda española parecían a Sole-Tura; en teoría, dalgunha maneira, pero na práctica en absoluto.

E o PNV? Marcos Biscaia aceptou a proposta de emenda, pero formulou o seu voto nos seguintes termos:

O PNV votou si ao dereito de autodeterminación como tal sentido amplo, pero non ao seu ´cionalización´, e lema que 'me gustaría que os presentes resultasen ser o máis correcto e o correcto é dicir que se absteñan de interpretar distintas distintas ás que acabamos de terminar'.

As coñecidas ambigüidades do PNV. Quería un Estatuto de Autonomía e que os dereitos históricos forais recollésense nunha disposición adicional da Constitución. Anos despois, Mitxel Unzeta explicou que no debate constitucional o PNV non expuxo o tema da autodeterminación. Letamendia e Goyo Monreal si. A emenda de Letamendia foi aprobada polo PNV na Comisión do Congreso, pero abstívose no resto das votacións. Por que? A UCD dicíalles que se podía falar dunha disposición adicional, pero non do dereito de autodeterminación. Pensaron que mediante o pacto foral podíase chegar a unha forma de autodeterminación, que ademais de ser un antecedente histórico dos foros, era “politicamente máis vendible”.

Unha vez votada a proposta sobre o dereito de autodeterminación de Letamendia, a votación foi de 5 votos a favor e 11 abstencións. Eses votos eran dos cataláns, que votaron a favor da independencia. Trías Fargas explicou a opinión da maioría dos deputados cataláns:

Gu dugu autodefinido. Somos nós partidarios desta Constitución (...) Non votamos a moción do señor Letamendia por razóns obvias, porque nos chegou o ton que auto111 foi un obxectivo separatista, que non é o noso.

Trías Fargas foi deputado por EDC (Esquerra Democràtica de Catalunya) desde Barcelona en 1977 e desde CIU en 1979. Sobre o punto de vista que el sinalou, Letamendia dixo que se equivocaba. O obxectivo da esquerda abertzale non era o separatismo, senón o independentismo; e o dereito de autodeterminación non significaba necesariamente a independencia, senón que se pretendía dar as mesmas oportunidades a quen se opuñan á independencia e a quen estaban a favor. Por suposto, se iso é defender a democracia, ou pode ser, pero en democracia á española non caben, polo menos até agora non.