(Atención! Spoilers por milleiros )

Recoñezo que vin a Akelarre condicionado por críticas negativas. Un amigo que traballa no cine fíxome o spoiler do final, parafraseando a Audre Lorde: "Os instrumentos do meu amo nunca derrubarán a casa do meu amo". Ademais, vina parcialmente nunha tablet, mentres a miña filla trataba de chamar a miña atención. Por tanto, quizá a miña opinión sería diferente si mergulloume nunha gran pantalla, sen prexuízos, disposto a gozar do entretemento. A miña principal motivación era gozar da banda sonora de Aranzazu Calleja e Maite Arroitajauregi, fascinada pola maxia que demostraron ao recibir o Goya á mellor música orixinal. E así foi, pasei días cantando e soñando con akelarres feministas: "Non queremos máis calor que o lume dos teus bicos".

A intención de Akelarre é contar que a caza de bruxas foi un feminicidio organizado polo poder misógino e lexitimado polo fundamentalismo relixioso. A historia sitúase no século XVII, nun pobo costeiro do País Vasco. Os homes son mariñeiros e a liberdade que a súa ausencia dá ás mulleres parécelle inaceptable á Inquisición. A película está protagonizada por seis chicas adolescentes que foron acusadas de organizar a cerimonia do sabbat para contactar co diaño. Nunha entrevista con Yune Nogueiras, unha das actrices do programa, pódese apreciar que a elección pode servir para atraer o interese e a empatía da xente nova: "Akelar abriume os ollos e fíxome ver o mundo das bruxas dunha maneira diferente. Até entón, o que me ensinaron sobre as bruxas, en primeiro lugar, era que tiñan outra idade. Bo, non eran chicas de hoxe, pero se é dicir o que pensamos que é ser bruxa, hoxe en día todos deberiamos ser bruxas. Eran unhas bruxas novas, como eu son agora, ás que querían divertirse e ás que cortaban as súas ás para divertirse.

Pola contra, o perfil maioritario das mulleres condenadas ao lume por bruxaría foi moi diferente, segundo os investigadores feministas. Nunha reportaxe sobre a campaña Non eran bruxas de Cataluña, eran mulleres, Meritxell Guàrdia e Serentille descríbenas da seguinte maneira: "Viúvas, curandeiras, mulleres independentes, migradas, pobres, marxinadas, mulleres que non cumprían os roles de xénero. En total, 300 anos de tortura e represión foron un dos maiores episodios de feminicidio da nosa historia. E, ademais, serviu para controlar e usurpar a actividade reprodutiva das mulleres e o coñecemento médico dos antepasados".

É dicir, non dubido que a Inquisición xulgou ás mozas por ir de esmorga ao bosque, beber viño, comer fungos e falar de sexo. Pero as mulleres que estaban no punto de mira eran outras, que non se poden ver en Akelarre, porque na película non hai mulleres sas, matronas ou migradas. Con todo, a achega da única muller de idade que aparece na película é dar ao protagonista unha recomendación que rexeita Audre Lord: que utilice a súa mocidade e a súa beleza como arma para cambiar a súa relación de poder co inquisidor. Imaxínache o diferente que sería o desenvolvemento da historia se esa vella sabia houbese preparado unha poción para intoxicar ás feminices!

Mirada masculina

Akelarre é unha película dirixida por Pablo Agüero, cineasta arxentino que firma o guion xunto á belga Katell Guillou e que conta coa colaboración de ETB. Moitas críticas presentaron a Akelarre como alegado feminista, pero esta intención choca coa mirada heteropatriarcal da directora. Lembroume a Abdellatif Kechiche, director da película A vida de Adele. O azul é unha cor quente é unha adaptación da novela gráfica e Julie Maroh, autora do cómic, criticou duramente a Kechiche pola súa "demostración cirúrxica, fría, pornográfica e de mal gusto" do sexo feminino. Akelarre non ten escenas de sexo, pero o guion puxo no centro da segunda parte da película a tensión sexual entre o xuíz e o xuíz.

Lembro un artigo publicado por Alicia Macias en Pikara Magazine cando a cámara acariñou o ombreiro e o traseiro espido do personaxe de Ana Ibarguren. Explicaba o concepto Male gaze (en inglés, mirada masculina), proposto pola teórica e feminista cinematográfica Laura Mulvey, útil para describir obras audiovisuais que satisfán os desexos dos homes heterosexuais. Nelas conflúen tres miradas masculinas: a do home detrás da cámara, a do personaxe masculino e a do espectador masculino. Eu percibín esta dinámica cando Ana finxe un orgasmo para o goce do xuíz, como cando o personaxe de Meg Ryan atopou a Sally na comedia.

Ademais, do seis novos (sorpresa!) A protagonista é unha bela chica normativista que pode encarnar as fantasías sexuais do vilán e tamén as do creador da película. Os inquisidores cortan o pelo aos seus amigos para humillarlles, pero salvan a longa cabeleira de Ana. É unha pena ver a forza dos heroes carboeiros, iconas dos bolleros, como o tenente Ripley en Alien, o Imperator Furiosa de Mad Max ou Evey Hammond de V de Vendeta.

Así mesmo, a mirada patriarcal deteriora a relación entre os mozos condenados ao lume. O guion deu toda a atención a Ana e ha esvaecido aos personaxes máis secundarios da escena. O liderado da protagonista é vertical; ela é a única que acerta a estratexia defensiva, sen escoitar as inquietudes e achegas dos seus amigos e sen o apoio das mulleres do pobo. E a súa estratexia non consiste en organizar unha revolta de mulleres, senón en gañar tempo coa esperanza de que sexan salvadas polos mariñeiros. Na última escena, Ana decide como escapar do abismo e os demais séguenlle. Imaxinei aos seus pais facéndolles reproches.

En resumo, as películas utilizan consignas feministas como “Non hai nada máis perigoso que unha muller que baila”, pero son insignificantes porque a mirada heteropatriarcal sempre prevalece. Esa mirada, ademais, non favorece a orixinalidade. É dicir, a historia que nos conta Akelar é a de sempre, xa que toma o aspecto da versión occidental de Sherezade.

Sería máis transgresor, por exemplo, si aparecesen os dildos psicotrópicos que nos di o escritor bilbaíno Aixa da Cruz no seu libro Dicionario guerra: "O beleño, o estramonio, o mandragón e a belladona utilizábanse para aliviar as dores de parto. Segundo algúns antropólogos, tamén as bruxas preparaban para voar nos aquelarres para facer un ungüento. Representouse ás bruxas sobre a escoba porque fregaban o pau de escoba con ungüento e metíano polas ramas”.

Revisión feminista

Silvia Federici explicou no ensaio Caliban eta sorgina que a caza de bruxas foi unha estratexia utilizada polos poderes fácticos na creación do capitalismo e o Estado Moderno. A experiencia da vida común e a distribución da riqueza serviu para reprimir, na época na que se produciu o comercio de escravos e a conquista e expoliación de América. Segundo Federici, "a Igrexa utilizou a acusación de herejía para agredir a todo tipo de insubordinación social e política", así como para oporse a actitudes sexuais contra a súa moral como o uso de métodos anticonceptivos e as relacións sexuais en grupo.

Así mesmo, o ensaio de Bruxas, matronas e enfermeiras arrincou de Barbara Ehrenreich e Deridre English coa maioría das mulleres condenadas como médicos non profesionais que atendían aos campesiños e que o nacemento do medicamento patriarcal reanimada polos ricos baseouse na represión das mesmas.

Pero Akelar non informa diso. O guion céntrase no interrogatorio inquisidor e non se atreve a representar as violacións e desobediencias das mulleres xulgadas por herejía, máis aló de alimentar o mito do matriarcado vasco de maneira difusa. Lin nunha revista de cine que a película fai unha "intelixente revisión da caza de bruxas", pero diría que quen escribiron o guion non recoñeceron nin tomado en consideración a revisión que fixeron os investigadores feministas.

Unha delas, Amaia Nausia Pimoulier, foi relatora no primeiro encontro feminista sobre a historia da caza de bruxas celebrado en Pamplona en 2019 e recoñeceume en Twitter que non viu a Akelarre porque lle dá medo. “Só á vista das actrices (mozas, belas), podo asegurarche que non se corresponden co perfil das mulleres (viúvas, maiores) denunciadas polo feitizo. A historia foi moi diferente: XVI-XVII, A consolidación do Patriarcado, a creación do capitalismo e os Estados modernos = A disciplina social”.

Talvez a película sirva para xerar interese pola caza de bruxas e para orientar ao público a ese coñecemento colectivo feminista. Esperaba que fose así.