O eúscaro, por diversas razóns, dificulta en moitos lugares, e os xulgados son un deses ámbitos. Na década dos 90, sobre todo entre 1995 e 1997, varios avogados vascos tentaron facer fronte a este feito, e quixeron facer un oco ao eúscaro nos xulgados: reivindicaron a posta en valor do eúscaro e a celebración dos xuízos na lingua local. Non só iso, senón máis aló das reivindicacións, volveron á acción. Jon Etxabe Jauregi é, entre outros, avogado e presidente de UZEI, e naquela época tamén compaxinou ambas as áreas e loitou con outras do Colexio de Avogados. Naqueles anos o Colexio xa contaba coa Comisión de Eúscaro, á que se uniu Etxabe: “Sempre tiven sensibilidade cara ao eúscaro”, precisou.

Foi unha época de moita tensión, porque querían introducir o eúscaro custe o que custe nos xulgados, e a moito non gustoulles. Etxabe lembra que se crearon uns xuízos violentos: “Queriamos presionar a engrenaxe e forzar que os xuízos se fixesen en eúscaro”. Tratábase de estimular a necesidade de que fiscais e xuíces falasen en eúscaro.

Os avogados vascos defendían en eúscaro e, como non lles entendían, tiñan que atrasar os xuízos. Ofrecíanlles traducións, pero os avogados rexeitaban facelas en bilingüe: “O español é a única lingua da Xustiza e os demais son linguas estranxeiras; o eúscaro trátase como unha lingua estraña e necesita tradución”. Esixían que o eúscaro fose a base, non o castelán. “Traduttore, traditore”, engadiu Etxabe, para advertir dos matices que se perden nas traducións.

Non se xulgará si non é en euskera

Etxabe lembrou o xuízo celebrado o pasado 27 de novembro de 1997 na Audiencia Nacional. Ainhoa Erkizia Eskolano e el fixeron a defensa na Audiencia Provincial de Gipuzkoa, nun tribunal repleto de medios de comunicación e de cidadáns e cidadás. Os outros dous avogados que antes levaban o caso rexeitaron as audiencias, porque non querían facelas en castelán, e eles non querían pór un fiscal nin un xuíz vasco. Por tanto, había unha tremenda curiosidade por saber que ía pasar con Etxabe e Erkizia.

Etxabe preparou un informe defensivo “bastante alegórico”, en eúscaro case na súa totalidade: Con motivo do xuízo de hoxe, todas as pantasmas dos vascos fóronseme dando voltas, co foguete na man na noite escura. Don José Miel tamén se me presentou e dicía: “Dilles que nós somos de aquí, que vimos do po das estrelas. Antes de ser rei, viviamos baixo as leis dos xentís”. A pesar de que eran vascos e de aquí, o eúscaro era prexudicial para o cliente; os avogados querían pechar os casos canto antes, pero se lles atrasaba por facelo en eúscaro, para a secuela de todos.

O circuíto vasco e os xuíces naturais

Mari ofreceume un peite de ouro preto do seu río, prometéndome peitear a nosa terra esta vez. Parece que ultimamente hai ao noso ao redor xentís bastante estraños e orgullosos. Ante a estrañeza, xa tiñan a solución: os avogados propuxeron crear un “circuíto euskaldun”, é dicir, conseguir uns fiscais, xuíces e secretarios euskaldunes que garantisen que os xuízos se celebrasen en eúscaro, ou que algún aprendese en eúscaro. Etxabe lamenta que nunca o conseguiron. En efecto, foran obxecto de moitas dificultades e poucos podían facelo ante a lei. 30 anos despois, seguen tendo as mesmas reivindicacións.

Por lei, o xuíz debe ser natural, é dicir, aleatorio. Os xuíces acusaban os avogados vascos de que co circuíto vasco os xuíces serían sempre os mesmos, e que iso é ilegal. Dicían que lles discriminarían por non saber euskera. “Era unha escusa, pero foi unha perda do noso discurso”.

Non mano para pasar a testemuña

Naquela causa de 1997, os xuíces esixiron a Erkizia e Etxabere que o discurso se fixese en castelán; levantáronse e marcháronse. Como consecuencia diso, impuxéronselles multas de até 300.000 pesetas (uns 2.000 euros) por delitos de desobediencia a cada un deles. A pesar de que conseguiron baixar a cifra por vía de recurso, pagaron caro que se falase en eúscaro. Etxabe non pagou, pero se lle embargou ese diñeiro. Como foron multados por avogados, abriuse unha conta corrente para que os cidadáns puidesen pagar, pero non foi suficiente.

Moitos dos novos avogados acababan de empezar e non tiñan moito diñeiro, e dábanse conta de que a loita podía ser prexudicial para a carreira profesional. “Viron que tiñan que vivir e pensaron que podían facelo tamén en castelán. Iso é triste, triste, triste”. A principios do século XXI a loita dos avogados vascos estaba debilitada. Aparecéuseme tamén Inaxio e dixo: “Non te agaches e avanza coa compañía, armado de faíscas e coas bandeiras abertas”.

Etxabe espera xubilarse dentro duns tres anos, pero non nota que as xeracións vindeiras estean dispostas a coller a substitución. A quen lle van a pasar a testemuña os combatentes dos 90? “Hai xente nova, pero non están dispostos a mollarse, a presionar e a asumir riscos”. Os mozos teñen algo que facer, porque a xeración de Etxabe comezou a crear as bases euskaldunes; algúns voluntarios empezaron a elaborar material en eúscaro para o Dereito desde cero, e hoxe en día hai moitos libros de texto e dicionarios de terminología específica.

Por tanto, o eúscaro está preparado para os xulgados, pero non desenvolvido: “Para desenvolver un idioma debes utilizalo. Como? Facendo xuízos, preparando demandas... e creando un idioma e unha retórica”. E iso non se consegue dun día para outro. Ademais, Etxabe é consciente de que as cousas non cambian só coa vontade: “Nós queremos un cambio de lei”.