Esklerosiaren gaitzak zauria ireki zion, eta 24 urte luzez idazle profesional moduan sekula arakatu gabeko zulorik beltzenetan beltzenetik idatzi zuen gerora. Etxeko zulotik, eskribitzeaz gain, hamarkada batez, esklerosiaren aurka borrokan aritu zen. Eta gaitzak, fisikoki ez ezik, mentalki ere kalte latzak ekarri zizkion. Depresioan murgildu zen, eta zulo horretatik argi-ilunak ikusi zituzten lerroekin osatu zuen Bi urtetako kronika fakultatiboa liburua. Esklerosia diagnostikatu eta pare bat urtera eskuetan zeukan lan berria.

2015eko uda atarian, liburuaren aitzakiapean, solasaldi ederra izan zuen Mikel Asurmendirekin, ARGIAko orrietara ekartzeko gero. Depresioaz mintzo, “ataka latza ezagutu duzu” komentatu zion kazetariak. Irigoienek, ohikoa zuen jarrera eta ikusmolde gordinean, honela deskribatu zituen bizipenak, naturaltasunez:

-Depresioak itxuragabe gutxitzen zaitu, psikikoki batez ere. Entzuna nuen gaitzaren berri jakiteko, gaitzak azpiratu behar zaituela noizbait. Egia biribila. Gaitzak astindu aurretik, izan ere, ondo sentitzen zara, normal. Zer da, baina, normaltasun hori? Niretzat, funtsean, lur egonkor bat da, zeinaren gainean, inongo arazorik eta buruhausterik gabe, eraiki baitezakezu zeure nortasunaren etxea. Halako batean baina, zeure burua ahul sentitzen hasten zara, ahul eta arraro, edo zeure buruarekiko arrotz. Azpian zenuen lur egonkorra, berriz, garuneko hainbat neurotransmisoreren jarioaren faltaz –serotonina izenekoa inportanteena– dardarka hasten da, halaber, zure nortasunaren etxea, baita nor zinena desnor izateko bidean jarri ere. Eta bat-batean, izugarrikeriaren atarian sentitzen zara, ez baita batere erraza bizitzan aurrera egitea, mendean zauzkan lurrikara existentzial baten gainean zauden bitartean. Eta ahul eta gaixo nengoela, galderarik gaiztoenak –amoralenak, alegia– zetozkidan burura, auto-suntsipenerako dei... eta hura euli bat begian edukitzea bezala zen: hantxe eulia nire begi-inguruan beti, aldian behin liztor ere bihurtzen zena, asiar liztor krudela! Gaitz baten jostailu ezdeusa nintzen, beraz: bihotza sentitzeko ahalmenik gabe, burua ere batere argitasunik gabe.

Hondoramen psikologiko horretatik irtenda, oinaze haren uberan, bi poema liburu argitaratu zituen Irigoienek. Indartsuena, akaso, aipaturiko Bi urtetako kronika fakultatiboa; eutanasiaren aldeko aldarri ozena egiten zuen bertan, askoren oroimenean geratu dena. Errespetua eskatu eta duinki hiltzeko eskubideaz manifestatu zen argiki.

XX. mendeko euskal idazle esanguratsuenetakoa izan da Irigoien. Nabarmen markatu zuen Hego Amerikara gaztetan egindako bidaiak, eta bertako idazle handien obrak ezagutzeaz gain, bidaiak berak lagundu zion, besteak beste, elizarekiko sinesmenak gehiago bazterreratzen. Baina ez zizkion “adarrak jarri Jainkoari edo Dena Delakoari”, ARGIAri kontatzen zioen moduan. “Gustuko” zuen “hari adarra jotzea”, betiere “mimo handiz”. Eta katolizismotik hain gertu ez bazen ere, ongiaren eta gaizkiaren arteko lehiaz ere hitz egin zuen handik itzulita, Consummatum est (Elkar, 1993) liburuan adibidez, bi planotan bereizita: moja mistiko baten bizitza fin eta prestua, eta haurtzaroan bizitako oinazearen mendekua hartzeko borrokan dabilen faxista baten gorabeherak.

Askotariko tonuak baliatzen idazle iaioa izan da Irigoienek, haren ingurukoek hainbatetan berretsi duten gisan, gai zelako sarri, esaterako, Euskal Herriari buruz idazteko modu ia mitologiko batean, Euskal Herri “posible batez” –"oso territorialak gara, ez bakarrik alor fisikoan, baita alor psikologikoan ere"–; eta umoretik gainera, zenbaitetan. Bere obra handia, ezagunena eta sarituena bederen, Babilonia (Elkar, 1989).

ARGIAri eskainitako azken elkarrizketa, 2020ko urtarrilean egin zuen, Derbia (Elkar, 2019) liburuaren harira. Futbolean eta futbolzaletasunean enfokatu zuen lana. Jon Tornerrek egin zion elkarrizketa: "Topikoek beren eragintxoa dute talde bakoitzaren inkontziente kolektiboan".

Akaso lehen elkarrizketa

Irigoienek ezer argitaratu aurreko elkarrizketa bat aurki daiteke ARGIAren barrenak arakatuta. Elkarrizketa egiteko aitzakia, Irungo poesia sariketa bat irabazi zuela. 1974ko azaroaren 17ko data darama; ia 50 urte pasatu dira ordutik. Argazkirik ez da sarean.

Honela dio kazetariak sarreran, elkarrizketa kokatzeko asmoz: “Norbaitek jakin nahi badu, Donostiako Altzan jaioa eta Oiartzunen bizi dena dugu Juan Mari Irigoien. Ez da euskal letretan lehiatzen den injineru bakarra, ia bakarra bada ere. Ikastolan maixutzan lan egiten duen injineru bakarrenetakoa, ordea, agian. Ez da makala "Sanse"ko futbolari izan zen mutil hau. "Hutsatik esperantzara" deitu poesiaz sartu du lehen gola poesi sariketan. "Irungo Hiri Saria" irabazi du, 75.000 pesetako saria hain zuzen ere”.

Elkarrizketan zehar Irigoienek aipatzen du baduela liburu bat idatzita, argitaletxe baten eskuetan utzi berri duela, eta ikusi beharko dela ea argitaratzen dioten.

Bere poemak “herrikoiak” ote diren galdetzen dio kazetariak uneren batean, eta honela diotso bueltan, tonu nahiko kritikoan: “Gaur hitz asko egiten dugu Herriaren izenean. Herria, berriz, mutu. Nik ezin dut herriaren izenean hitzik egin. Ni herritarra naiz, baina ni ez naiz herria. Herria teoria mailan jainkotu egin dugu, baina errealidadean bost axola Herria gurekin konforme ez dagoenean”.

Kazetariak, hasierakoa gisako amaierako testu batean, hitz hauek zuzendu zituen Zeruko Argiako irakurleentzat, esan bezala, Irigoien oraindik ezer argitaratu gabeko gaztetxoa zela: “Lan oparoa eta joria eman diezaiola Euskal Herriari Altzako poeta berri honek”. Errialde-k sinatzen du elkarrizketa, duela 50 urte kasik.

Hona hemen ARGIAren artxibotik, lizentzia libreko fototekatik berreskuratutako hainbat argazki: